مفهوم‌شناسي عبوديت در قرآن و مقايسه آن با تفسير صوفيان

خداوند متعال در آيات بسياري از قرآن كريم از واژه «ربّ» براي معرفي خود، بهره برده و پوشيده نيست كه «عبوديت»، شايع‌ترين مفهوم در ادبيات قرآني براي تبيين رابطۀ انسان با خداوند است و رابطۀ دوسويه عبد و رب از مفاهيم و آموزه هاي محوري قرآن است. اين مقاله بر آن است تا به تبيين مفهومي عبوديت به‌مثابه يك مفهوم محوري در جهان‌بيني قرآني بپردازد و باتوجه به جايگاه تعيين‌كننده اين مفهوم در سلوك قرآني آن را با تفسير صوفيان مقايسه كند. در گام اول، پس از تبيين نظريۀ «استعاره مفهومي» و مقايسۀ آن با نظريه‌هاي رقيب، به تبيين ابعاد مفهومي رابطۀ عبوديت در قرآن براساس روشي برخاسته از اين نظريه پرداخته شده و در ادامه، جايگاه اين مفهوم در مقايسه با برخي از مفاهيم مرتبط (مانند محبت و معرفت در نظام مفاهيم قرآني) بيان و تبيين شده‌اند. و در پايان نيز به مقايسۀ نگاه قرآن به عبوديت با انگاره و تلقي صوفيانه از عبوديت پرداخته شده است. در نتيجه، مي‌توان گفت «عبوديت» يك استعارۀ مفهومي در ادبيات قرآني است كه براي فهم ابعاد مفهومي آن، بايد به نگاشت مفهومي مناسبات عبد و مولاي عرفي با عبد و رب در قرآن پرداخت و ظرائف اين مفهوم را واكاوي و برجسته ساخت. اين مفهوم از جايگاهي محوري در ادبيات قرآني برخوردار است و تمام فضاي زندگي انسان را دربر مي‌گيرد و ديگر مفاهيم در درون فضاي اين مفهوم قابل فهم‌اند، حال آن‌كه در انديشه و آثار صوفيه، به همۀ ابعاد و زواياي عبوديت اعتنا و توجه نشده است و افزون بر اين، مفاهيمي چون محبت و معرفت جاي عبوديت را گرفته‌اند و ازهمين‌روست كه در متون صوفيانه، فضا و ادبيات سلوكي دوگانه‌اي را نسبت به ادبيات قرآني شاهدايم.