ستايش ابليس در تصوف

فلسفۀ آفرينشِ ابليس و جايگاه او در هستي و همچنين نقش و تأثير او در رقم‌خوردن سرنوشت نهايي انسان‌ها، همواره از مسائل مهم و قابل توجه بوده است. نگاه متفاوت و خاصِ متصوفه به ابليس و جايگاه او در آفرينش از ديرباز، مناقشه بر‌انگيز و در معرض نقدهاي جدي بوده است؛ زيرا برخي اقطاب و اعاظم صوفيه، در تقابل با ديدگاه پذيرفته شده در ميان ديگر گروه‌ها و فرقه هاي اسلامي، در صدد توجيه گردنكشي ابليس و اِبا و امتناعش از سجده بر آدم، برآمده و بر اين باورند كه عشقِ يگانه‌اي كه به حضرتِ حق داشت، او را به نافرماني از امرِ «اسجدوا» واداشت و بر همين اساس، ابليس را موحدي طراز اول و بلكه سيد الموحدين و معلّمِ توحيد دانسته و تا آن‌جا پيش رفته‌اند كه - به اعتقاد و اذعانِ احمد غزالي - هركه توحيد را از ابليس نياموزد، زنديق است. صوفيه، بر تصريح و تأكيد قرآن كريم بر ملعون‌بودن شيطان و تمرّد او، چشم بسته و با رويكردي استحساني و ذوقي، به تأويل و توجيه آيات همت گماشته‌اند و افزون بر آن‌كه ابليس را منزّه از عصيان دانسته‌اند، درصدد ستايش و تقديس او برآمده و اوصاف و القابي چون«موحّد»، «جوانمرد»، «عاشق خدا»، «نور سياه»، «خواجه خواجگان» را نيز به او نسبت داده‌اند. در اين مقاله، پس از مفهوم‌شناسي ابليس و شيطان و اشاره به جايگاه او، با استناد به آثار و منابع معتبر اهل تصوف، دلايل دفاع از ابليس و تنزيه او و چرايي ديدگاه‌هاي ستايش‌محورِ صوفيان درباره ابليس، بيان و تبيين شده است.