منشأ تطهير ابليس در انديشۀ صوفيانه و نقد آن با ادلۀ اماميه

قرآن كريم بارها و به‌صراحت، داستان گردن‌فرازي و گرايش به گمراهيِ ابليس را بيان و بازگو كرده و در مقام نكوهش، او را مَذْئوم و مارد و رجيم و رانده شده خوانده است. با اين همه، بسياري از اقطاب و اهل ‌تصوف، نافرماني ابليس و تمرد او از امرِ «اسْجُدُوا لِآدَمَ» را اثم و عصيان نمي‌انگارند و ازهمين‌رو، از ديرباز و آشكارا، در دفاع از ابليس و تنزيه و تطهير او از اين عصيانِ عظيم، سعي و اهتمامي ويژه داشته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. عادت و آموزۀ تطهير و تقديسِ ابليس سابقه‌اي ديرين و دراز در سنت صوفيانه دارد و اهل ‌تصوف، در تلاش براي تطهير ابليس كه او را موحّد و غيور خوانده و خواجۀ خواجگان نام داده‌اند - به دامن توجيه و تأويل‌هاي گونه‌گون توسل و تشبث جسته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. تلاش براي توجيه شرور در عالم - با تكيه بر تفسير و تلقي‌اي نادرست از خير و شر - زمينه‌ساز سوق‌يافتن صوفيه به ورطۀ تطهير و تقديس ابليس بوده است؛ زيرا صوفيه ابليس را منبع و منشأ شرّ و به تعبير و تقريري ديگر، مظهر اسمِ المضلّ الهي مي‌دانند‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين پژوهش پس از اشاره به انگاره‌هاي صوفيه در باب جايگاه و فلسفۀ وجودي شيطان به مناشي و مباني تطهير و تقديس ابليس در آموزه‌‌‌هاي صوفيانه پرداخته شده است و افزون بر نقد اين انگاره - در پرتو تبيين دقيق و درست مفاهيم خير و شر از منظر شيعه - تلاش شده تا ناسازگاري تفسير ذوقي و ناصحيح صوفيه از نافرماني ابليس با نص قرآن كريم و باورهاي اصيل اسلامي نشان داده شود‌‌‌‌‌‌‌‌. بي‌ترديد، ناديده‌انگاشتن نصوص صريح قراني و بدفهمي نسبت به مسأله شرور، مايه و منشأ تفسيرهاي ناصواب و خلافِ واقع صوفيه بوده است و تكيه بر كتاب و سنت و درك درست آموزه‌هاي شيعي در باب معنا و مفهوم «هادي و مضلّ»، تأويل و توجيهِ تكلّف‌آميزِ طغيان و تمرّدِ ابليس را بي‌وجه و بي‌معنا مي‌سازد‌‌‌‌.