بررسي مفهوم «ولايت» در عرفان و تصوف

«ولايت» در معناي عام آن كه از ولايت الهي آغاز مي‌شود و تا ولايت انبيا و امامان بسط و امتداد مي‌يابد، از مهم‌ترين و محوري‌ترين مفاهيم در منظومۀ اصول و آموزه‌هاي اسلام به‌شمار مي‌رود‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. تعريف درست و دقيق ولايت و تبيين نسبت آن با ديگر ابعاد دين، ازجمله حوزه‌هاي مهم پژوهش در حوزۀ مطالعات دين‌پژوهي است كه بازشناسي و بازخواني اين مفهوم در ميراث فكري ‌مأثور و واكاوي و نقد آن با سنجۀ «فهم اجتهادي از قرآن و روايات» را ضرورت و اهميتي افزون‌تر بخشيده است‌‌‌‌‌‌‌‌. پوشيده نيست كه آموزه و انگارۀ ولايت كه رگه‌هايي از آن را در آثار صوفيۀ سَلف مي‌توان ره‌گيري كرد، همواره نِمُو و نمودي ويژه در عرف و ادبيات اهل ‌تصوف داشته است‌‌‌‌‌‌‌‌. بهره‌گيري‌هاي بسيار از اين اصل و آموزه و بازتاب گسترده آن در آثار ‌مأثور و متقدم صوفيه، گواهي گويا بر اين گفته است‌‌‌‌‌‌‌‌. در سده‌هاي اخير نيز اغلب و بلكه تمام آثار صوفيانه به شرح و بسط معنا و مفهوم ولايت و جايگاه آن پرداخته و دست‌كم از سر ايجاز، اِشعار و اشاره‌اي بدان داشته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. شايان ذكر است كه تصوف با بهره‌گيري از مفهوم «ولايت» به انديشۀ اصيل اماميه قرابت پيدا كرده و از همين‌رو، پرداختن به آموزه ولايت - به‌ويژه در عرفان اماميه - و بررسي وزن و ويژگي‌هاي آن، اولويت و اهميتي ويژه و وافر دارد‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين مقاله با شرح و شكافت معنا و مفهوم ولايت در سنت اهل ‌تصوف و پيگيري سير تطور تاريخي اين مفهوم، افزون بر بازشناسي نسبت آن با مقامات ديگر (نبوت و رسالت)، از منظر روش‌شناختي به نقد انگاره‌هاي صوفيان در باب «ولايت» پرداخته شده و نشان داده شده كه تقرير و تلقي متصوفه از «ولايت» و گونه و گسترۀ آن، چندان كه بايد با آموزه‌هاي شيعه سنخيت و سازگاري ندارد‌‌‌‌‌‌‌‌.