تصوف قلندريه ايران و ريشه‌هاي غيراسلامي آن

سرزمين ايران به‌سبب موقعيت خاصي كه در محل تقاطع تمدن و فرهنگ حوزۀ بين‌النهرين و مديترانه، با تمدن‌هاي ماوراي جيحون داشته است و به اقتضاي حوادث مهمي كه بر آن گذشته، از ديرباز محل بروز و برخورد عقايد و اديان گوناگوني چون مهرپرستي، زرتشتي، مانويت، اهل حق و ايزديه بوده است كه تاريخ پيدايش و تحول اين عقايد و اديان در ايران باستان و تأثير و تأثراتي كه بر ديگر نحله‌ها، آيين‌ها و از جمله فِرَق متصوفه نهاده‌‌اند، در خور توجه و تأمل‌اند. «قلندريه» يكي از نحله‌ها و فرقه هاي صوفي‌مشربِ منشعب شده از ملامتيه بوده است و قلندران جمعي از جوانمردان لنگر‌نشين پيشه‌ور و تأثير پذيرفته از مشيِ و مرام متصوفه بودند كه آداب و عقايد و مناسك ويژه‌اي داشته‌اند. ازآن‌جاكه قلندريه آييني سرّي و رازورز بوده است، شخصيت‌هاي اصلي اين فرقه همواره ناشناخته و در پرده‌اي از ابهام بوده‌اند. خلوت‌گزيدن و عزلت‌نشيني، سكوت و خاموشي، سيرنخوردن و گرسنه‌ماندن، بي‌اعتنايي به مدح و شتمِ خلق، تحمل سختي‌ها و نكوهش و خوار‌داشتِ نفس، از ويژگي‌هاي پيران و پيروان قلندريه به‌شمار مي‌رود. بررسي عقايد و مناسك قلندريه از تأثير‌پذيري اين آيين از عقايد التقاطي اديان و آيين‌هاي عرفاني ايرانِ باستان و به‌ويژه عقايدِ مانوبي و مهرپرستي حكايت دارد و مي‌توان، به ديدۀ احترام نگريستن به خورشيد و احترام و تقديسِ سگ در نگاه قلندريه را از نشانه‌ها و نمونه‌هاي بارز اين تأثير‌پذيري انگاشت. در اين مقاله، با روش تاريخي - تحليلي، به معرفي قلندريه و بررسي خاستگاه، مباني و مناسك آن پرداخته شده و اثر‌پذيري آن از اديان و آيين‌هاي عرفانيِ ايرانِ باستان بررسي شده است. باورهاي التقاطي و افراط‌گرايانۀ قلندريه نه‌تنها همسو با مباني و آموزه‌هاي اسلامي نيست، بلكه در بسياري از موارد، در تقابل با آن قرار دارد.