تأثير و تأثر حروفيه در عرفان اسلامي-ايراني

Hurufism s Imapcts on Islamic Mysticism

حروفيه جنبشي عرفاني-انقلابي بود با باورهايي شبيه به صوفيان كه پيروان آن براي ارزش عددي حروف الفبا تفاسيري قايل بودند و با اين كار از آيات و احاديث اسلامي، معاني شگفت‌انگيز و غيرمتعارفي استنباط مي‌كردند. خواست بنيادي پژوهش حاضر، بررسي زمينه‌هاي شكل‌گيري جنبش حروفيه در دو ساحت «عرفاني» و «انقلابي» پس از سركوب جنبش «سربداران» و تاثيرات آن در زمينه تقريب «تصوف» و «تشيع» است. روش تحقيق در اين پژوهش، روشي توصيفي-تحليلي و شيوه گردآوري اطلاعات نيز كتابخانه‌اي است. نتايج و دستاوردهاي اين پژوهش نشان مي‌دهد؛ دامنه تاثير اين جنبش‌ها بر «تصوف و عرفان اسلامي-ايراني» تا بدان‌جاست كه موجب «ربط و بسط تصوف و عرفان اسلامي-ايراني از اعتقادات اهل تسنن به تفكرات شيعي» بوده‌اند و با فراهم آوردن شرايط رشد صوفيان و عارفان شيعه، به‌تدريج زمينه‌ساز تشكيل حكومت صفوي و رسميت يافتن مذهب تشيع در ايران شده‌اند. در اين پژوهش، با توجه به عمق ريشه‌هاي عرفاني حروفيه و تاثير آن بر خط سير عرفاني ايرانيان و ديگر مسلمانان در قرن هشتم و نهم هجري قمري (14 ميلادي) - از امپراتوري عثماني (تركيه امروزي) گرفته تا مردم تازه‌مسلمان سرزمين‌هاي بالكان – در راستاي پاسخ به اين پرسش اساسي كه «عمق اصالت فكري حروفيه تا چه اندازه است؟»، علاوه بر مقايسه ديدگاه‌هاي حروفيان با برخي نظريات غربي، خط سير تأثرات حروفيان از كتب مقدس اعم از قرآن، انجيل و تورات و تأثيرات اين جنبش تا جريان نُقطَويه را دنبال كرده و به شباهت‌هاي آن با فلسفه ذره‌گرايي يا اَتُميسم يونان باستان و ديدگاه‌هاي ماترياليستي و فرماليستى قرن بيستم پرداخته‌ايم. پس از اين عيارسنجي مجمل و در پايان اين پژوهش نيز كوتاه‌شدن دامنه تاثير حروفي‌گري بر آثار عرفاني، ادبي و هنري در قرون بعدي را مورد توجه قرار داده و در راستاي آسيب‌شناسي اين جنبش، به اين نتيجه رسيده‌ايم كه علاوه بر انكار معاد به عنوان يكي از اصول دين و اعتقاد به اين‌كه بهشت انسان در همين دنياست،‌ دلايل ديگري همچون تقليل حروفي‌گري به علم‌الحروف و تركيبش با محتواي غيراصيل و شبه‌خرافي ازجمله دلايل «محدود بودن دامنه تاثيرات آن در قرون بعدي» و «رديه‌نويسي‌ها بر حروفيه» بوده است.