گمانه زني به منظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم و لايه نگاري تپه قلا پايگلان

نخستين فصل پژوهش‌هاي باستان‌شناسي تپه قلا پايگلان در تداوم سلسله پژوهش‌هاي باستان‌شناسي هدفمند منطقه‌ي هورامان طي زمستان سال 1400 خورشيدي به انجام رسيد. در راستاي اين فصل از پژوهش‌ها كه با صدور مجوز شماره‌ي 40021818 مورخ 02/09/1400 از تاريخ 10/09/1400 لغايت 09/10/1400 و يك دوره تمديد با صدور مجوز شماره‌ي 40035929 مورخ 13/10/1400 از تاريخ 13/10/1400 لغايت 27/11/1400 به مدت 85 روز در بخش ميداني به انجام رسيد، مجموعه فعاليت‌هايي در چهار بخش مجزا اما مرتبط، شامل بازنگري آثار باستاني منطقه‌ي (دره) پايگلان، بررسي سيستماتيك تپه و محيط پيرامون، گمانه‌زني به‌منظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم و لايه‌نگاري آن به انجام رسيد. بررسي‌هاي باستان‌شناسي هورامان (كردستان) و نتايج حاصل از آن اثبات نمود كه هورامان با كوه‌هاي صخره‌اي و سربه فلك كشيده و رودخانه‌هاي پرآبي در بستر دره‌هاي تنگ و عميق آن علي‌رغم شرايط سخت زيستي از ديرباز تاكنون بستري براي استقرار و سكونت انسان بوده است. طي اين بررسي‌ها مجموعاً 427 محوطه‌ي باستاني شناسايي گرديد. از يك‌سو، سنجش تطبيقي يافته‌هاي فرهنگي به‌دست‌آمده از محوطه‌هاي باستاني شناسايي‌شده، قدمت آن‌ها را به دوره‌ي پارينه‌سنگي تا دوره‌ي پهلوي مي‌رساند و از سوي ديگر چگونگي توزيع استقرارگاه‌ها و تحليل الگوهاي استقراري محوطه‌هاي باستاني هر دوره حكايت از پيوست فرهنگي و تداوم استقراري محوطه‌هاي باستاني اين منطقه از دوره‌ي پارينه‌سنگي تا عصر حاضر دارد (صادقي راد 1397). هرچند در تسلسل استقراري هورامان (كردستان) خصوصاً در ارتفاعات كوهستاني خلأها و عدم وجود شواهدي و مداركي از وجود استقرارهاي دوره‌ي نوسنگي تا مس‌سنگي جديد و دوره‌ي هخامنشي محسوس است. به نظر اين خلأهاي فرهنگي در نتيجه ي عدم توقف روند سكونتي و تطور استقراري منطقه نيست. تغييرات شديد ژئومورفولوژيكي منطقه، عدم انسجام مطالعات باستاني و كمبود آگاهي در نتيجه‌ي عدم كاوش‌هاي باستان‌شناسي علمي، ناشناخته بودن يافته‌هاي فرهنگي به‌ويژه سفال‌ها به سبب محلي بودن و ... از مهم‌ترين دلايل عدم آگاهي و خلأهاي پيش روي در تطور استقراري منطقه است. علاوه بر موارد مطرح گرديده، يك يا دو دوره‌اي بودن اكثر محوطه‌هاي شناسايي‌شده در هورامان همواره مانعي در راه شناخت و كسب آگاهي لازم از تطور و روند استقراري سكونتگاه‌هاي اين منطقه طي ادوار مختلف بوده است. بنابر آنچه مطرح گرديد، در تداوم سلسله پژوهش‌هاي باستان‌شناسي هدفمند هورامان، اجراي پژوهش يا پژوهش‌هايي ديگري كه بتواند با آن پاسخي دقيق، علمي و مستدل براي مسائلي همچون چگونگي وضعيت دوران نوسنگي، مس‌سنگي و هخامنشي، شناخت سفال‌ها و ديگر يافته‌هاي باستان‌شناسي بر پايه‌ي يك طبقه‌بندي مرجع، آگاهي از توالي استقراري سكونتگاه‌هاي باستاني و ... بيان نمود، ضرورت و الزامي بود. از اين‌رو، اجراي پروژه‌اي كه بتوان هم‌زمان پاسخگوي عمده‌ي مسائل مطرح‌شده باشد، مي‌بايست حدالمقدور داراي چند شاخصه‌ي اصلي به اين شرح باشد: 1. در محدوده‌ي كوهستاني هورامان (عرصه هورامان) باشد؛ 2. در صورت امكان تپه باشد تا مجموعه‌اي از استقرارهاي هم‌جوار؛ 3. معرف توالي چند دوره‌اي منظم از لايه‌هاي باستاني باشد؛ 4. معرف توالي استقرارهاي خصوصاً دوران تاريخي و پيش‌ازتاريخ (با تأكيد بر دوران نوسنگي، مس‌سنگي و هخامنشي) باشد؛ 5. بر پايه ي طبقه‌بندي يافته‌هاي فرهنگي آن علاوه بر ساماندهي مواد فرهنگي به‌دست‌آمده از بررسي‌هاي باستان‌شناسي بتوان جدول گاه‌نگاري براي سراسر منطقه‌ي هورامان تهيه و تدوين نمود. بر اين اساس بررسي محوطه‌هاي باستاني شناسايي‌شده در هورامان (كردستان) مشخص كرد كه «تپه قلا پايگلان» از ميان چند تپه‌ي موجود بهترين گزينه براي پاسخگويي به پرسش‌هاي موجود است. ارتفاع 37 متري تپه حكايت از توالي لايه‌هاي باستاني منظمي از دوران اسلامي تا پيش‌ازتاريخ داشت. علاوه بر اين، تپه قلا پايگلان در محدوده‌ي كوهستاني هورامان قرار داشت. وسعت زياد و پراكنش استقرارهاي پيراموني آن نيز بيانگر اهميت تپه و منطقه (دره‌ي ميان كوهي پايگلان) در ادوار مختلف بود. چيستي و چگونگي وضعيت استقرارها و توالي گاه‌نگاري تپه قلا پايگلان مسئله اساسي پروژه‌ي پيش رو است تا بر مبناي آن بتوان علاوه بر پاسخگويي به سؤالات متعدد، جدول گاه‌نگاري منطقه‌ي هورامان را تدوين و الگوهاي استقراري آن را تجزيه‌وتحليل نمود (صادقي راد 1400). تاريخچه‌ي پژوهش‌هاي باستان‌شناسي هورامان (صادقي راد 1401) نشان مي‌دهد كه نخستين فعاليت باستان‌شناسي روي تپه قلا پايگلان در سال 1382 توسط زاهد كريمي و مژگان سيف پناهي به انجام رسيد. طي اين بررسي تپه قلا پايگلان با نام «قلعه گول يا لاقه‌لا» مشهور است. در اين مطالعات به شواهدي از ساختار معماري خشتي و لوله‌هاي سفالي (تنبوشه) در جنوب شرق تپه اشاره شده است. همچنين سفال‌هاي به‌دست‌آمده را متعلق به دوره‌ي اسلامي و تاريخي معرفي كرده‌اند (كريمي و سيف پناهي 1382). اين تپه با نام «قلعه گاول يا لاقه‌لا» در تاريخ 19/05/1384 به شماره‌ي 12803 توسط اقبال عزيزي در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد (عزيزي 1384). در سال 1397 مسعود صادقي‌راد در راستاي ثبت جهاني منظر فرهنگي هورامان و در قالب پروژه‌اي با عنوان «بررسي و شناسايي آثار باستاني هورامان كردستان (مريوان، سروآباد، سنندج، كامياران)» مطالعاتي را روي تپه قلا پايگلان به انجام رسانيد (صادقي‌راد 1397). در سال 1400 پويا طالب‌نيا و شلير عاملي‌راد در راستاي آگاهي از وضعيت دوران تاريخي هورامان و در قالب پروژه‌اي با عنوان «بررسي و شناسايي آثار باستاني دوران تاريخي هورامان كردستان (شهرستان‌هاي سروآباد و كامياران)» مجدداً مطالعاتي را بر تپه قلا پايگلان به انجام رسانيد (طالب‌نيا و عاملي‌راد 1400).