گمانه زني به منظور تعيين عرصه ي و پيشنهاد حريم تپه ي يام فاروج، خراسان شمالي

پروژه ي گمانه زني به منظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه يام، فاروج به پيشنهاد اداره كل ميراث فرهنگي و صنايع دستي و گردشگري استان خراسان شمالي و طي قراردادي ميان پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري و اداره كل استان با عنوان «طرح پژوهشي باستان شناسي تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه ي يام فاروج، استان خراسان شمالي» انجام شد و طي مجوز شماره ي 400102033 مورخ 14/4/1400 پژوهشكده ي باستان شناسي در خرداد و مردادماه 1400 خورشيدي انجام شد. شهرستان فاروج در استان خراسان شمالي و غرب شهرستان قوچان در ارتفاع 1200 متري از سطح دريا واقع شده است (شكل 1 .(مساحت شهر حدود 350 هكتار و دروازه ي شرقي استان خراسان شمالي محسوب مي شود كه در مسير اصلي مشهد به شمال كشور قرار گرفته و از شمال و شرق به شهرستان قوچان در خراسان رضوي، از جنوب به اسفراين و از غرب به شيروان منتهي مي شود (فرهنگ جغرافيايي آبادي هاي كشور 1384 :50 .(دشت فاروج كه سرچشمه هاي اترك را در خود جاي داده، بخشي از دره ي وسيعي است كه در حدفاصل دو سلسله جبال كپه داغ هزار مسجد و آلاداغ بينالود گسترده شده، در خطالقعر اين دره، رودخانه ي اترك و كَشَف رود جريان دارد. اترك به سوي غرب و درياي كاسپي ميرود و كَشَف رود به سوي شرق جريان يافته و نهايتاً به هريرود و تجن مي ريزد. كوه هاي كپه داغ ـ هزار مسجد كه امروزه مرز دو كشور ايران و تركمنستان را تشكيل مي دهند. در نقاطي از دره ي اترك، تمركز آب و زمين، كانون هاي زيستي متراكم تري ايجاد كرده است. دشت فاروج يكي از آن نواحي است. دشت فاروج با ارتفاع متوسط 1200 متر از سطح دريا، در محلي واقع شده كه در رشته كوه كپه داغ و دفاع به يكديگر نزديك مي شوند و قله هاي آن سلسله جبال شامل كوه كيسمار، كوه شاه داغر در شمال و كوه شاه جهان در جنوب، بر دشت اشراف دارند. رود اسفجير، يكي از مسيل هايي است كه از دامنه هاي جنوبي كپه داغ سرچشمه گرفته و پس از عبور از كنار تپه يام، يكي از سرچشمه هاي اترك را تشكيل ميداده است. با اين وجود به نظر مي رسد، جريان سطحي رودخانه ي اسفجير در اراضي مجاور يام پايان مي پذيرفته است. چرا كه مسير رودخانه در حوالي يام محو و بر پايه ي آنچه در خاطره ي كهنسالان محل باقي است، مردابي وسيع در نزديكي يام گسترده بوده كه امروزه اثري از آن باقي نيست (لباف خانيكي 1399 :11 و 12.( عليرغم اهميت باستان شناختي بخش علياي دره ي اترك، فعاليت هاي باستان شناسي صورتگرفته در شهرستان فاروج به چند بررسي كوتاه مدت و گمانه زني محدود خلاصه مي شود. اولين بررسي باستان شناسي كه به معرفي چند محوطه از اين منطقه انجاميد، بررسي بخش هاي شمالي استان خراسان سال 1345 به سرپرستي عزت الله نگهبان است كه متن آن با عنوان «گزارش بررسي هاي آثار باستاني شمال شرقي ايران» در دست است (نگهبان 1345 .(دومين بررسي باستان شناسي قابل اهميت در ناحيه ي درهي اترك كه منطقه ي فاروج را شامل ميشد، از سال 1355 تا 1357 به سرپرستي ربرتا ونكو ريچاردي از دانشگاه تورين ايتاليا و همراهي بيشونه، پيا، كرنليو و كوارانتلي صورت گرفت كه بر ناحيه اي از قوچان تا شيروان متمركز بود ( Venco 1980, Ricciardi .(در اثناي اين بررسي و در تابستان 1356 گمانه زني محدودي در تپه يام توسط رافائل بيشونه به منظور گاه نگاري لايه هاي استقراري صورت گرفت (1977 Biscione .(شباهت مورفولوژيك فاروج و نزديك بودن نسبي در رشته كوه مذكور و قلل مرتفع آن باعث شده ميزان آب و آبرفت در فاروج بيش از ديگر نقاط دره ي اترك تراكم يابد. اين شرايط سبب شده است كه استقرارهايي با بازه ي زماني طولاني در اين محل شكل گيرد و دوام يابد. وجود مرتفع ترين تپه هاي باستاني دره ي اترك در منطقه ي فاروج، بر فرضيه ي فوق صحه مي گذارد. اين تپه ها، حاصل انباشت درازمدت لايه هاي استقراري بر يكديگر است. به عنوان مثال در تپه يام از هزاره ي پنجم پيش از ميلاد تا دوره ي ساساني يعني در مدتي به در ازاي بيش از 5500 سال سكونت جوامع انساني استمرار پيدا كرده است. همچنين پراكنش متراكم استقرارهاي باستاني در دشت فاروج گوياي مطلوبيت زيستي اين منطقه و جذب جمعيت هاي انساني در طول تاريخ است (لباف خانيكي 1399 :11 و 12 .(يكي از مشكلات معتنابه محوطه هاي ساساني دره ي اترك را فقدان پيشينه گاه نگاري در اين منطقه دانسته اند كه البته اين خلأ پژوهشي با توجه به مطالعات اخير باستان شناسي ساساني در ناحيه شمالي خراسان تا حدودي مرتفع گرديده است (مثلاً 2013, Collinet and Rante; 2017 Khaniki-Labbaf .(آزيتا ميرزايي از پژوهشكده ي باستان شناسي به بررسي شهرستان فاروج پرداخت و محوطه هايي مربوط به دوره ي مس سنگي تا دوران اسلامي را شناسايي نمود (ميرزايي 1388 .(در دهه ي 1970 ميلادي مؤسسه باستان شناسي دانشگاه تورين، دره ي اترك را مورد مطالعه و بررسي قرار داد. يكي از محوطه هايي كه توجه اين هيئت باستان شناسي را به خود جلب كرد تپه يام است كه در تابستان 1977 چند گمانه در آن كاوش شد كه نتايج جالبي به بار آورد. به غير از مطالعات اين هيئت ايتاليايي كه گزارش هاي مقدماتي آن چاپ شده، ظاهراً پژوهش ديگري درباره ي تپه يام انجام نشده است. باوجود اين در منابع مختلف از اين محوطه به عنوان يكي از استقرارهاي پيش از تاريخي منطقه نامي برده شده است (گاراژيان 1382 :87 ـ 77 ؛ 7-65: 1984 Kohl.(