تحليل و بررسي نفس در آراي نجم‌الدّين رازي و ابن‌سينا

نفس از موضوع و مسئله‌هاي قابلِ بحث در فلسفه، عرفان، اديان و علم است. بنابراين در فلسفه، عرفان و كلام اسلامي نيز از موضوع و مسئله‌هاي مهم و قابلِ توجه بوده كه از آغازِ شكل‌گيري فلسفه، عرفان و كلامِ اسلامي، فيلسوفان، عارفان و متكلمان به بحثِ نفس پرداخته‌اند. هدف اين مقاله نيز پرداختن به جايگاه نفس در عرفان و فلسفه است كه به‌صورت مشخص اين جايگاه را در آراي نجم‌الدين رازي به نمايندگي از عرفان و در آراي ابن‌سينا به نمايندگي از فلسفه نسبتاً موردِ مطالعه‌ي تطبيقي قرار داده است تا به‌صورت كلي به تفاوتِ ديدگاه عرفان و فلسفه درباره‌ي نفس اشاره شود و به‌صورت جزيي‌تر حدودِ آراي رازي و ابن‌سينا درباره‌ي نفس مشخص شود. براي تشخيصِ حدود و تفاوتِ آراي رازي و ابن‌سينا درباره‌ي نفس از روش كيفي-تحليلي استفاده شده است. تلاش صورت گرفته كه به‌صورتِ مستقيم به آرا و نظر رازي و ابن‌سينا در كتابِ مرصاد و شفا استناد شود. در ضمن براي هرچه گشوده‌تر شدنِ بحثِ نفس چه در آراي رازي و ابن‌سينا و چه در عرفان و فلسفه به ديدگاه فيلسوفان و عارفان نيز ارجاع داده شده تا خواننده بتواند پس از خواندن مقاله به دريافتي نسبتاً كلي از بحث نفس در عرفان و فلسفه دست يابد. در عرفان نفس بيشتر تجلّي يا جلوه‌اي از ذاتِ خداوند دانسته شده كه در آراي عرفاني فقط خداوند حقيقت دارد، ديگر چيزها به‌نوعي همه تجلي‌هايي از ذاتِ خداوند هستند. بنابراين نفس نيز حقيقت نه بلكه جلوه‌اي از ذاتِ خداوند است. اين برداشت عرفاني از نفس در آراي رازي بازتاب يافته است. عرفان معمولاً از نقل و روايت‌هاي مذهبي با تأويل و برداشتِ منحصر به آراي عرفاني بهره مي‌برد كه رازي نيز در بحثِ نفس از همين رويكرد استفاده كرده است. ابن‌سينا جدي‌ترين فيلسوف، منطق‌دان و دانشمند در جهان اسلام است، با وصفي كه درباره‌ي بسا موضوع و مسايل تحقيق كرده اما درباره‌ي بحثِ نفس، جايگاهي ويژه دارد و از نفس‌شناسانِ كلاسيك در جهان است كه تدويني تازه، جديد و مهمي از علم‌النفس ارائه كرده است. ابن‌سينا نفس را حقيقت مي‌داند؛ حقيقتِ نفس را با بحث‌هاي فلسفي و منطقي اثبات مي‌كند كه درنتيجه از نظر معرفتي، آراي منسجم و يكدست از علم‌النفس ارائه مي‌كند.