تحليلي از كنش اجتماعي مبتني بر انديشه شيخ اشراق

كنش اجتماعي يكي از مفاهيم اساسي در علوم اجتماعي است. چيستي كنش اجتماعي در بسياري از مسائل علوم اجتماعي تأثير مي‌گذارد. در اين مقاله تلاش مي‌شود با استفاده از انديشه شيخ اشراق به چيستي كنش اجتماعي پرداخته شود. چگونگي فاعليت انسان براي كنش، تمايز فعل بالذات و بالعرض، و ملاك تعدد كنش در نگاه شيخ اشراق از جمله اصولي هستند كه بر اساس آن‌ها مي‌توان تحليلي از كنش اجتماعي ارائه نمود. در نگاه سهروردي فاعليت انسان براي كنش فاعليت بالقصد است. فاعليت بالقصد مي‌تواند بالذات و يا بالعرض باشد و به تبع مي‌توان سخن از كنش بالذات و بالعرض به ميان آورد. كنش بالعرض فعلي است كه مبادي فعل بالقصد يعني علم، اراده، شوق و غرض به آن تعلق گرفته است ولي فاعل حقيقتاً آن را ايجاد نكرده است. شيخ اشراق حداقل سه ملاك براي تعدد كنش ارائه مي‌كند: تعدد غرض، تعدد اراده و تعدد قابل. با توجه به سه اصل مذكور و ساير انديشه‌هاي شيخ اشراق كنش اجتماعي كنشي است كه (1) فاعل از انجام آن كنش به غرضي در نسبت با ديگري دست پيدا مي‌كند و يا (2) به صورت عالمانه و عامدانه منجر به اثر در نفس ديگري مي‌شود و يا (3) ديگري در تصور كنش اخذ شده است. اگر كنش در ديگري اثر بگذارد ولي فاعل نسبت به آن تصوري نداشته باشد و آن را اراده نكرده باشد كنش اجتماعي نيست. تأثير در نفس ديگري لزوماً همراه با تأثير در آگاهي اوست چرا كه در نگاه سهرودي نفس به خود و حالات خود علم حضوري دارد. اگر كنش صرفاً در جنبه‌هاي بدني و مادي ديگري تأثير داشته باشد كنش اجتماعي نيست.