من و جز من از نگاه شيخ اشراق

عموم فيلسوفان دلمشغول بحث از وجود «من» و نحوه تمايز و ارتباط آن با «جز من» بوده‌اند. گرچه فيلسوفان تجربه‌گرايي مانند هيوم، به سبب عدم دريافت حسي از «من»، وجود «من» را ناشي از يك اشتباه معرفت‌شناختي مي‌دانند يا فيلسوفان تحليل زباني مانند گيلبرت رايل وجود قائل شدن براي «من» را ناشي از يك اشتباه مقولي زباني تلقي كرده‌اند، البتّه امّا ديگر فيلسوفان عقل‌گرا و واقع‌گرا به نحوي ثنويت «من» و «جز من» را جدّي گرفته‌اند. اگر چه در آثار فيلسوفان مسلمان من و جز من به عنوان يك تقسيم اولي در كنار تقسيم‌هاي اوليه مانند بالفعل/بالقوه، مجرد/مادي، ذهني/خارجي مطرح نشده است ولي اگر تقسيم وجود به دو قسم ذهني و خارجي يك تقسيم اولي بوده باشد مسئلۀ من و جز من نيز مي‌تواند در زمرۀ تقسيم‌ها اوليۀ هستي شناخته شود. در انديشه حكماي مسلمان، من هميشه واحد و يگانه بوده و اشتراك و عموميتي در آن نيست، بر خلاف جز من كه تجزيه پذير بوده و مي‌توان آن را در سه مصداق «تو» يا «او» يا «آن» يافت. وقتي از انسان غايبي سخن مي گوييم «او» را استفاده مي‌كنيم و براي اشياء نيز از «آن» بهره مي‌گيريم، اما وقتي انساني حاضر بوده و مخاطب ما باشد وي را «تو» خطاب مي‌كنيم. بنابراين ملاك و معيار تقسيم بندي به «او» يا «آن» و «تو» چيزي جز حاضر و غايب بودن نيست. شيخ اشراق با طرح فلسفي خود مبتني بر نفس، در گام اول نشان مي‌دهد كه به خودمان علم حضوري داريم، در گام دوم نشان مي‌دهد كه ذات «من» را هويت نوري و ادراكي مي‌يابيم. در گام سوم نيز نشان مي‌دهد كه وقتي نفس «من» هويت نوري داشته باشد به طريق اولي نظام مافوقش تماماً نوري است تا عاليترين مرتبه. در تحليل نهايي بدست مي‌آيد كه از نظر شيخ اشراق هرچه در دامنه «من» بوده يا «تو» به شمار آيد نوراني است از سوي ديگر هر آنچه «او» تلقي شود ظلماني است.