مبدأ حركت اجسام از ديدگاه ملاصدرا و سهروردي

ملاصدرا در بحث از اقسام حركت و فاعل مباشر آن نظرياتي ابداعي متعددي را نسبت به سنت مشاء مطرح كرده است. يكي از نوآوري‌هاي خاص وي در اين زمينه نفي عليت طبيعت براي حركت جسم در اعراض اربعه است. او تصريح مي‌كند كه طبيعت موجود در جسم هيچ يك از امور طبيعي جسم از جمله حركت آن را افاده نمي‌كند چرا كه لازمۀ فاعليت طبيعت نسبت به آن امور اين است كه طبيعت بدون وساطت جسم داراي فعل باشد و اين امر مستلزم استقلال طبيعت از جسم در وجود است. ملاصدرا از اين استدلال نتيجه مي‌گيرد كه همۀ صفات طبيعت مانند حركت طبيعي و كيفيات طبيعي از لوازم آن هستند نه از معاليل آن. ملاهادي سبزواري اين استدلال ملاصدرا را از چند جهت مورد مناقشه قرار مي‌دهد و در نهايت آن را مناسب مذاق شيخ اشراق معرفي مي‌كند چرا كه شيخ اشراق همۀ آثار در جهان مادّي را به عقول عرضيه مستند مي‌داند. به باور نگارنده اين مقاله، اين استدلال با مباني ملاصدرا سازگار است و اشكال‌هاي سبزواري بر آن وارد نيست. از سوي ديگر اين استدلال با مذاق شيخ اشراق نيز سازگاري ندارد زيرا: اولاً، شيخ اشراق منكر وجود صور جوهريۀ جسميه و نوعيه (يعني طبيعت) است و بنابر اين نمي‌تواند حركت را لازمۀ طبيعت معرفي كند. ثانياً، طبيعت يك شئ در انديشۀ شيخ اشراق همان نوري است كه آن شئ، صنم آن نور است و آن نور همان ربّ النوع آن شئ است كه آن شئ را تدبير مي‌كند. اين امر نوري مدبّر (كه از عقول عرضيه است) كيفيت ويژۀ آن شئ را به آن افاضه مي‌كند. هرچند شيخ اشراق بر اين باور است كه مبدأ نخست همۀ حركات نور است اما منظور وي از اين نور، عقول عرضيه نيست بلكه وي مبدأ حركات ارادي را نور جوهري مجرّد مدبّر يعني نفس حيواني و انساني و مبدأ حركات غير ارادي را نور عرضي يعني شعاع موجب حرارت محرّك مي‌داند.