علم حضوري در معرفت‌شناسي شيخ اشراق؛ نوآوري‌ها و كاركردها

شيخ اشراق با مطرح كردن كشف و شهود به عنوان يكي از ابزاهارهاي معرفت، دريچه نويني به حوزه معرفت‌شناسي گشوده است. از جمله نتايج اين ابزار معرفتي، نظر وي در علم حضوري است. هرچند اين بحث با اين عنوان در تفكر فلاسفه قبل از شيخ اشراق مطرح نبوده و اولين بار توسط شيخ اشراق مطرح شده است ولي در آثار پيشينان شيخ اشراق به مصاديق و به نقش معرفت‌شناسي آن اشاره شده است. اما در معرفت‌شناسي شيخ اشراق علاوه بر عنوان اين قسم از علم، به تبيين و بيان ويژگيهاي آن پرداخته شده و دايره مصاديق آن افزايش يافته و كاركردهاي آن در ديگر مباحث به خصوص هستي‌شناسي و مباحث مربوط به واجب الوجود تبيين شده است. در اين تحقيق در اين باره بحث مي‌كنيم كه ديدگاه شيخ اشراق در باره علم حضوري و ويژگيهاي آن چيست؟ علم حضوري چه كاركردهاي معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي در تفكر شيخ اشراق ايفا كرده است؟ با تتبع در عبارات شيخ در اين زمينه به نتايج متعددي مي‌رسيم كه پاره‌اي از آنها چنين است: علم حضوري مصاديق متعددي دارد از جمله علم نفس به خود، علم علت به معلولش، علم نفس به عالم ماده و اشياء مادي، علم نفس به بدن، قوا و عواطفش. ملاك علم حضوري نزد شيخ اشراق اضافه اشراقيه است و هر آنگاه كه اين اضافه بين عالم و معلوم محقق شود علم حضوري تحقق خواهد يافت و شهود معلوم از لوازم ضروري اين اضافه اشراقيه است. از اين‌رو علم نفس به ذات، قوا و نيز بدنش حضوري است چونكه كه مسلط بر آنهاست و هر آنچه بر چيزي ديگر مسلط باشد اضافه اشراقيه بدان داشته و به واسطه آن اضافه، علمي حضوري به آن خواهد داشت؛ علاوه بر اين، بر مبناي فلسفه نوري، نفس نور مجرد بوده و لذا ظاهر بذاته و مظهِر لغيره است. بر مبناي همين اضافه اشراقيه، علم واجب به ماسوا، بخصوص به اشياء مادي كه در فلسفه مشاء از طريق صور مرتسمه تبيين مي‌شد و مستلزم محذوراتي بود، به نحو حضوري تبيين مي‌گردد و وجود اشياء عين حضور براي ذات باري هستند. و همين گونه است علم علت به معلولش.