وضعيت ايمني مواد غذايي در حيطه نظارتي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي شمال غرب كشور (بررسي نتايج پايش باقيمانده سموم، نيترات و فلزات سنگين بر روي محصولات كشاورزي عرضه شده در سال هاي 1398 تا 1401)

مقدمه و هدف: از سال‏ها پيش استفاده از آفت كش ها و حاصلخيز كننده ها در توليد محصولات كشاورزي به منظور افزايش حجم و كيفيت توليدات بسيار رايج شده است. در همين حال به علت استفاده بي رويه و نادرست از اين مواد، كنترل پسماند و بقاياي سموم و كودهاي كشاورزي در محصولات زراعي و باغي ضروري است. لذا در كنار توجه به توليد محصول كافي براي پاسخگوئي به نيازهاي تغذيه اي جامعه، توليد محصول سالم بايستي مورد توجه همگان قرار گرفته و در اولويت قرار گيرد. در اين راستا پايش ميزان بقاياي آفت كش ها و حاصلخيز كننده هاي به كار رفته در توليد محصولات كشاورزي به علت اثر آن بر سلامت آحاد جامعه و با عنايت به رسالت سازماني وزارت بهداشت در تأمين سلامت مصرف كنندگان حائز اهميت است. اهداف مطالعه شامل: 1. انجام نمونه برداري از محصولات كشاورزي استان‏هاي قطب شمال غرب كشور (آذربايجان شرقي، آذربايجان غربي و اردبيل) جهت بررسي و ارزيابي وضعيت موجود باقيمانده سموم، نيترات و فلزات سنگين (سرب و كادميوم) در 4 سال اخير براي محصولات كشاورزي عرضه شده يا در حال عرضه به بازار مصرف 2. تطبيق ميزان باقيمانده سموم، نيترات و فلزات سنگين (سرب و كادميوم) با (MRL) Maximum Residue Limitهاي ملي و بين المللي. 3. انعكاس نتايج آزمايشات به ارگان هاي ذيربط جهت انجام اقدامات لازم و مداخلات مورد نياز روش كار: نمونه برداري از محصولات مشمول برنامه از ميادين تره بار شهرستان‏ها طبق دستورالعمل سازمان غذا و دارو انجام گرفته و نمونه‏ها به آزمايشگاه ارسال شدند. سپس برابر روش‏هاي استاندارد، آماده سازي نمونه ها و آناليز سموم كشاورزي، اندازه‏گيري فلزات سنگين (سرب و كادميوم) و نيترات انجام شد. يافته ها: در بازه زماني 4 ساله (سال 1398 تا 1401)، ميزان نيترات در محصولاتي مانند كاهو، سبزيجات، سيب زميني و گوجه فرنگي جاليزي از روند كاهشي برخوردار بوده و در سال 1401 كاهش بيشتري را نشان داد. نتايج نيترات براي نمونه‏هاي برنج و گندم آزمون شده در سال 1399 كاهش حدود 50 درصدي در مقايسه با سال 1398 داشت. بر خلاف اقلام فوق، در مورد نمونه هاي پياز حدود 34 درصد در سال 1401 عدم انطباق گزارش شد كه بالاتر از سال‏هاي گذشته است. در همين زمان و بويژه در نمونه‏هاي سال 1401، ميزان فلزات سنگين در كاهو، سبزيجات و پياز روند كاهشي را نشان داد. درصد عدم انطباق در مورد سيب زميني در سه سال اول مطالعه صفر و در سال 1401 معادل 21/1 درصد محاسبه شد. در محصولات نامنطبق از نظر فلزات سنگين، آلودگي با سرب براي محصولات فوق مثبت بوده ولي از نظر ميزان كادميوم در محدوده مجاز بودند. مقايسه درصد عدم انطباق هاي سموم شناسائي شده در محصولات مختلف نشان داد كه در سال 1401 برخلاف سال‏هاي قبل از آن در محصولاتي همچون كاهو، سبزيجات، پياز، گوجه فرنگي، سيب و سيب زميني عدم انطباق‏ها درصد بالاتري دارند (عدم انطباق به ترتيب 41 و 54 و 39 و 27 و 38 و 37 درصد نمونه‏هاي آزمون شده). همچنين نتايج كامل و از جمله موارد عدم انطباق به سازمان‏ها و ادارات ذيربط استاني و شهرستاني و معاونت‏هاي غذا و دارو قطب شمال غرب كشور و سازمان غذا و دارو منعكس شد. بحث و نتيجه گيري: از سال‏هاي قبل توجه دولت‏ها و به ويژه وزارت بهداشت به موضوع ايمني مواد غذايي افزايش يافته و تدوين سياست‏هاي كلان ملي و اجرائي شدن آن‏ها نيز در اين راستا پيگيري شده است. همانطور كه يافته‏هاي اين مطالعه نيز نشان مي‏دهند، با برخي مداخلات صورت گرفته در سال‏هاي اخير ميزان نيترات و فلزات سنگين تعدادي از محصولات كشاورزي كاهش يافته است. از طرف ديگر عدم انطباق‏هاي مشاهده شده به ويژه در مورد سموم كشاورزي نيازمند برنامه‏هاي نظارتي و مداخلات جدي سازمان‏هاي مرتبط علي الخصوص وزارت جهاد كشاورزي به عنوان متولي اصلي تامين غذاي مورد نياز كشور است. در اين راستا موارد زير پيشنهاد مي شود: 1- تعداد محصولات كشاورزي مشمول نمونه برداري افزايش يابد و آزمون و پايش آن‏ها به صورت منظم و مستمر صورت گيرد. 2- شناسنامه دار كردن مزارع و باغات توسط وزارت جهاد كشاورزي با سرعت بيشتري پيگيري شود. 3- آموزش كشاورزان و باغداران براي جايگزيني و بكارگيري روش‏هاي نوين به جاي روش‏هاي سنتي و استفاده صحيح و به موقع و با مقادير مجاز سموم و كودهاي كشاورزي در دستور كار قرار گيرد. 4- حذف كامل و قاطع محصولات نامنطبق از چرخه مصرف توسط وزارت جهاد كشاورزي مورد انتظار بوده و مي‏تواند برخي نگراني‏هاي موجود در اين زمينه را برطرف كند. 5- بيمه شدن محصولات كشاورزي و كمك دولت براي جبران خسارات احتمالي ناشي از عدم انطباق‏ها و معدوم شدن كالاها، در تامين معيشت كشاورزان و باغداران و همچنين جلب همكاري آنان براي اصلاح ايرادات موجود در فرآيندهاي كاشت، داشت و برداشت بسيار موثر خواهد بود. 6- تامين و توزيع سموم و كودهاي شيميائي مرغوب و با كيفيت و با قيمت مناسب براي كشاورزان و باغداران و جلوگيري از واردات سموم و كودهاي نامرغوب و تقلبي و قاچاق ضرورت دارد. 7- اعتبارات لازم براي تجهيز و به روز رساني دستگاه‏هاي آزمايشگاهي مورد نياز در معاونت‏هاي غذا و دارو دانشگاه‏ها جهت ارتقاي دقت و سرعت آناليزها و افزايش ايمني محصولات غذائي توسط سازمان برنامه و بودجه و وزارت بهداشت تامين و اختصاص يابد. 8- با توجه به اهميت موضوع، لازم است همه افراد و سازمان هاي مرتبط با ايمني مواد غذائي در بخش‏هاي اجرائي و قضائي و قانون‏گذاري با همدلي و همكاري در اين امر حياتي مشاركت مؤثر داشته باشند.