تغييرات اقليمي و اثر بر رخداد زلزله‌ها در ايران: بررسي موردي درياچه اروميه

خشكسالي در محدوده درياچه اروميه به دليل عواملي مانند برداشت بيش از حد آب از سفره‌هاي زيرزميني و تغييرات كاربري زمين بوده است. اراضي كشاورزي حوضه درياچه اروميه از سال 1366 تا 1392 به ميزان 48 درصد افزايش يافته است. اين افزايش در دوره 1380 تا 1400 حدود 13 درصد بوده كه بر تقاضاي آب و بر تخليه آب‌هاي زيرزميني اثر گذاشته و در نتيجه خشكسالي تشديد شده است. در سال‌هاي اخير بحران محيط زيستي و خشك شدن حدود 85 درصد از آب درياچه اروميه، يكي از بزرگ‌ترين مخاطرات زمين‌شناختي در منطقه آذربايجان محسوب مي‌شود. از حدود 25 ميليارد متر مكعب حجم آب در سال 1375 حدود 24 ميليارد متر مكعب تا سال 1401 از بين رفته و خشك شدن درياچه اروميه با تخليه گسترده در سطح پوسته همراه بوده است. بالا آمدن پوسته زمين (Isostatic Rebound) در اثر تخليه در اثر خشك شدن درياچه اروميه نشان داده شده است. سرعت برآمدگي پوسته (بازگشت ايزواستاتيك) بر پايه تخليه بار در نتيجه خشك شدن درياچه اروميه طي 22 سال (از 1375 تا 1396)، تراكم آب شيرين (به دليل رسوب مواد محلول و نامحلول در آب در كف درياچه)، و ايزوستازي منطقه‌اي (ايزواستازي خمشي)، بررسي شده است. تخليه سطحي درياچه اروميه، با بالا آمدن 85 ميلي‌متري براي متعادل كردن بازگشت ايزواستاتيك در 22 سال (0.39 سانتي‌متر در سال) رخ داده است. اگر تداوم اين روند تا 1402 را در نظر بگيريم، ميزان بالا آمدن از 1375 تا 1402 به حدود 110 ميلي‌متر (حدود 11 سانتي متر ) طي 27 سال مي رسد. فرآيندهاي سطحي بر تغيير شكل و لرزه‌خيزي كنترل دارند. نرخ فرسايش حدود ۱ ميلي‌متر در سال در كوه‌هاي پيرنه در فرانسه منجر تغييرات زمين‌ساختي در ريتم برخواستگي كوه‌ها شده و زلزله‌هاي مرتبط با فرسايش سطح خطر لرزه‌اي را افزايش مي‌دهند. دوره خشكسالي 2011-2015 در سيرا نوادا، آمريكا رشته كوهي بين دره مركزي كاليفرنيا و حوضه بزرگ، منجر به افزايش حدود 3 سانتي‌متري در ارتفاع اين محدوده به دليل حذف حدود 46 كيلومتر مكعب آب (46 ميليارد مترمكعب آب) است. در دو سال بعد، افزايش بارندگي باعث كاهش حدود 2 سانتي‌متري در ارتفاع سيرا نوادا شد. حركات عمودي با جابجايي‌هاي ناشي از حركت واقعي لرزه‌اي مرتبطند و چنين اثرهاي اقليمي بر زمان وقوع زلزله‌ها در كاليفرنيا موثر بوده است. از شهريور 1401 با وقوع 6 زمين‌لرزه با بزرگاي بين 5 تا 6 تا فروردين 1402 در منطقه خوي موجب خسارت و تداوم هراس از تكرار زمين‌لرزه‌هاي بيشتر شده است سه مورد از اين زمين‌لرزه‌ها در امتداد گسل سياه چشمه -خوي رخ داده است. سه سال پيش در تاريخ 3 اسفند 1398 دو زمين‌لرزه به ترتيب به بزرگي 5.8 و 6.0 در امتداد گسل سلماس و گسل قطور -باش قلعه رخ داد. با توجه به احداث سدهاي متعدد بر روي شاخه‌هاي اصلي حوضه آبريز درياچه، برداشت آب‌هاي زيرزميني در اطراف درياچه، كاهش بارندگي‌ها. و البته خشكسالي، درياچه اروميه حق آبه خود را به ويژه از اواسط دهه 90 دريافت نكرده است. اين منطقه نيز با بحران بحراني آب زيرزميني مواجه است. آبان ماه سال ۱۳۹۹ سازمان آب منطقه‌اي آذربايجان غربي اعلام كرد دشت سلماس و كهريز دو دشت ممنوعه و بحراني از نظر آب زيرزميني در استان هستند كه دشت سلماس ۲۵۰ ميليون مترمكعب كاهش آب در سفره را نشان مي‌دهد. سالانه حدود پنج ميليون مترمكعب كاهش آب زيرزميني در اين حوضه ثبت مي‌شود و سطح سفره آن نيز ۱۸ متر كاهش يافته است. كاهش حدود 24 كيلومتر مكعبي از آب درياچه اروميه و كاهش آب زيرزميني بر رسوبات سطحي و محيط اطراف درياچه اثر گذاشته است. ويژگي‌هاي رسوب بر خواص مكانيكي و در نتيجه تمايل به تغيير شكل تأثير مي‌گذارد. تغييرات ناگهاني در خواص مكانيكي، مانند مقاومت برشي، باعث مي‌شود كه در هنگام بارگذاري لرزه‌اي با كاهش مقاومت و تجمع تغيير شكل در بالا يا درون رسوبات و روي سطوح گسل عمل كنند. اگر تغييرات در سطح آب درياچه و آب‌هاي زيرزميني اطراف آن به اندازه كافي بزرگ باشد، تنش‌هاي وارده بر گسل را تغيير مي‌دهد. با نگاهي به روندهاي كوتاه و بلندمدت، الگوهاي ريز لرزه‌خيزي با تغييرات سالانه برداشت آب در اطراف درياچه اروميه همراه بوده است.