بازسازي ژيومورفولوژيك رودخانه كشف رود در جهت توسعه پايدار زيست محيطي كلان شهر مشهد

Geomorphologic Restoration of Kashafrood River and Sustainable Environmental Development of Mashhad Metropolis

رودخانه ها یك واحد كامل ژیومورفولوژی در چشم انداز طبیعی هستند و به عنوان یك سرمایه ارزشمند نقشی حیاتی را برای شهرها دارند. توسعه شهری در ایران عمدتا بدون توجه به حفظ سلامتی اكوسیستم های رودخانه ای صورت گرفته و در بیشتر موارد این منبع عظیم به یك واحد مزاحم برای شهرها تبدیل شده است. آبراهه های اصلی رودخانه ها در محیط های شهری به شدت دستكاری شده تا جایی كه نقش آن از رودخانه به كانالی كم عرض برای انتقال رواناب و فاضلاب شهری تنزل یافته است. كانال های سطحی كم عرض و محصور در پشت دیوارها و یا كانال های زیرزمینی كم توان مهمترین ساختارهای جایگزین رودخانه ها در محیط های شهری شده است. رودخانه كشف رود نیز به عنوان خط القعر اصلی دشت مشهد تحت تاثیر آسیب های آنتروپوژنیك و و بخصوص گسترش شهرنشینی به شدت سلامت خود را از دست داده و بازگرداندن سلامتی مجدد به این رودخانه برای ایجاد محیط شهری سالم بسیار اهمیت دارد. بازسازی این رودخانه در درجه اول نیازمند آگاهی از وضعیت تغییرات ناشی از دخالت انسان و خصوصیات ژیورفولوژی گذشته آن بوده و در درجه دوم مستلزم انجام اقدامات متعددی فراتر از یك سری كارهای فیزیكی تنها در قلمرو بستر رود است. در این مقاله ابتدابه طور اجمال به اثرات مستقیم و غیر مستقیم گسترش شهر مشهد بر اكوسیستم رودخانه ای كشف رود پرداخته و سپس اقدامات مدیریتی و اجرایی لازم در جهت بازسازی صحیح رودخانه با تاكید بر ژیومورفولوژی رودخانه ای مورد بررسی قرار گرفته است. روش مطالعه در بخش اول این مقاله با هدف شناخت تغییرات آنتروپوژنیك، از نوع تاریخی و در بخش دوم از نوع تحلیلی توصیفی و تجربی است. داده های موردنیاز تحقیق از عكس های هوایی و تصاویر ماهواره ای و بازدیدهای میدانی تامین گردیده است. نتایج مطالعه نشان می دهد كه كشف رود از نظر نوع تغییرات به سه بخش قابل تفكیك بوده كه متحول ترین بخش آن در بازه شهر مشهد قرار دارد و به شدت از گسترش این كلان شهر متاثر گردیده و در آینده نیز تحت فشار آن خواهد بود. از نظر تاریخی بازه متاثر از شهر مشهد نیز از چشم اندازهای متنوعی برخوردار بوده كه آخرین آن محصول دستكاری های شدید بستر رود در قالب طرحی با عنوان احیا رودخانه كشف رود توسط سازمان های مسیول بوده است. این تغییرات البته از منظر اجتماعی و سیاسی مفید به نظر می رسد اما عملیات زودهنگام فیزیكی از دیدگاه ژیومورفولوژی رودخانه ای و معیارهای علمی بازسازی رودخانه ها در سطح جهان چندان مطلوب و كافی نمی باشد. در بازسازی این رودخانه نمی توان آن را به عنوان یك خط در نظر گرفت بلكه سطح یا اكوسیستمی است كه با متغیرهای متعدد ارتباط می یابد. در این زمینه بازسازی رودخانه به 12 دسته اقدامات مدیریتی و اجرایی نیاز دارد كه مهمترین آنها در چارچوب بازسازی ژیومورفولوژیك از جمله پیكربندی مجدد بستر رود، بازساخت كناره های رود، مدیریت رواناب شهری ناشی از بارش، اتصال مجدد رود به دشت سیلابی، اتصال شاخه های فرعی به اصلی، بازساخت مجدد فرایندهای فرسایش و رسوب، زدودن و یا اصلاح سازه های مهندسی مزاحم و تقویت پوشش گیاهی نوار یا ناحیه كنار رودخانه ایی است. از نظر زیست محیطی نیز مهمترین چالش پیش رو در احیا رودخانه كشف رود ورود فاضلاب خروجی از تصفیه خانه های ناكارا و تقریبا بدون كاركرد شهر مشهد، رواناب های آلوده سطح معابر شهری و دفع زباله و زایدات ساختمانی در بستر شاخه های فرعی و اصلی این رودخانه است.

Rivers are an integral part of natural landscape and a complete geomorphological unit that has a vital role in urban environment health. Urbanization process in most Iranian cities has affected the river catchments and river channels. Main channel streams in urban environments have been largely impacted by urban development as far as the natural river channels are modified to narrow canals for transferring of urban runoff and wastewaters. Small surface canals enclosed behind building walls or inefficient underground canals are the most important alternative structures which are constructed instead of river channels in the urban environments. Kashafrood River is the main stream of Mashhad plain that has lost its health under metropolis expansion during the last decades. The improving of Kashafrood river health can improve the human health and create a more cleanly urban environment. The purpose of this paper is amassment of past and current geomorphological condition of Kashafrood River and determination of the way the river restoration can return the river health and help sustainable environmental urban planning. Regarding this purpose, first, the geomorphic changes of river basin and river channel were assessed by using aerial photographs and high resolution satellite images obtained from Google earth system. Then, after introducing the measures of river restoration with emphases on geomorphic measures which is important for management of flood risk, stream erosion and sedimentation, riparian zone, bank stabilization, storm water and water quality, floodplain reconnection and flow modification. The study method is historical for the first part and descriptive analytical- experimental for the second part of the research. The results show three different river sections based on human impact types along longitudinal profile of the river bed. Most of challenges for river restoration arise in the sectional of river that passes from urbanized areas. During the last four decades, river bed has experienced different roles and various landscapes have resulted from different changes made by human impacts. In the past 5 years, the governmental organizations have started a vast physical modification in the river bed, but these measures will be not enough to restore the river ecosystem to an appropriate qualification. Finally, the nature of the recent alterations was assessed and it was suggested that the river bed is not only the whole of system but also the measures which must include all parts of river basin and artificial systems for a successful river restoration.