اسرار حق در مقالات شمس تبريزي و بازتاب آن در مثنوي مولوي

بی شك یكی از بزرگترین عارفان پهنه عرفان اسلامی شمس الدین محمد تبریزی، عارف نام آور قرن هفتم هجری است كه با تحول بنیادینی كه در تفكرات مولانا جلال الدین الدین مولوی بوجود آورد تجله جدیدی از فرهنگ و تمدن عرفانی را در میان مسلمانان پایه گذاری كرد . شمس تبریزی در تنها اثر به جا مانده از خویش؛ یعنی «مقالات» نظریه های جالبی در ابواب مختلف عرفانی از خود به یادگار گذاشته است كه هر كدام از آنها به نوبه خود كم نظیر و گاه نظم أست. بی نظیر یكی از مباحث مطرح شده در «مقالات شمس» بحث پیرامون اسرار الهی است. عقاید شمس در این زمینه با آراء سایر عرفا از جمله عطار، سنایی، قشیری و عزالدین محمود كاشانی در مقدمات بحث اسرار حق شباهت های زیادی دارد، خصوصا در بخت تاكید بر سر پوشی. اما طريقه شمس در بیان اسرار، طريقه ای جدید و نو است. او در ظاهر سخنان معمولی ، علمی و فقهی بیان می دارد اما در ورای آن اسرار الهی را افشا می سازد و كار را از امثال حلاج و بایزید در می گذراند. او اشارات لطیفی به اسرار قران و حدیث دارد كه در كلام سایر عرفابی نظیر است. اذعان به این موضوع كه حتی اعتقاد به هفت بطن و هفتاد بطن هم نوعی سطحی و نگری است و عمقی قران فراتر از این سطوح است ، موضوعی است كه در نزد سیمایر عرفا دید نمی شود. وجود بیشتر اسرار حق در احادیث حضرت رسول(ص) نسبت به قرآن نیز از كه شاید شمس برای نخستین بار آنها را مطرح كرده أسست. بیان كردن اسرار حق توسط شمس در ضمن سخنان آمیخته با طنز و شوخی نیز موضوعی جدید و قابل تأمل است. در این مقاله به شكلی جامع به تبیین تمام موارد ذكر شده پرداخته و آرای شمس را با آرای تعدادی از عرفای هم عصر و قبل از او مورد سنجش قرار داده و میزان تجلی و بازتاب آنها را در مثنوی مولوی بررسی كرده ایم.