100

الحاوي في علم التداوي

al-hawi-fi ilm-it tadawi

رازي، محمدبن زكريا، 251- 313هـ. ق. Razi, Mohammad ebn-e Zakariya (866- 926)

قرن 3هـ. ق.

ناشناخته

ناشناخته

الحمدلله الواحد الماجد السبوح خالق الجن و الانس رب الملائكه و الروح الذي ظهر منه بدائع الموجودات و به يبوح

ندارد

دارد

تك متني

عربي

915ص.: جدول

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34491-34500

OR 13383

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

گياهان دارويي -- متون قديمي تا قرن 14 , داروشناسي-- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- ‫متون قديمي تا قرن 14‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

طب، قواعد طبي، حفظ الصحه، درمان

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34491

دارد

19

image/jpg

ابوبكر محمد بن زكرياى رازى (251-313ق)، طبيب، كيميادان و فيلسوف قرن سوم و چهارم . نام وي محمد و كنيه‌اش ابوبكر بود. از زندگي رازي اطلاع چنداني در دست نيست، اما به استناد گزارش ابوريحان بيروني، رازى در اول شعبان 251، در رى به دنيا آمد. ظاهراً از كودكي به علوم عقلي و ادبي علاقه‌مند بود و بنابر منابع، در جواني شعر مي‌گفت و عود نيز مي‌نواخت، اما پس از چهل‌سالگي و روي‌آوردن به فلسفه و طب آنها را رها كرد. به گفتة برخي، رازي در جواني به زرگري و صرافي مشغول بود و لقب صيرفي او به همين شغل اشاره دارد. رازي از طريق همين شغل به علم كيميا گرايش يافت و براثر اشتغال به آن و نزديكي با آتش و بوهاي تند، به بيماري چشم دچار گرديد؛ وقتي براي معالجه به طبيب مراجعه كرد، علم طب را اصيل‌تر از كيميا يافت و به طب پرداخت و چنان در آن پيشرفت كرد كه بسياري از جمله امرا و بزرگان او را براي طبابت نزد خود مي‌خواندند. به نظر مي‌رسد، شهرت رازي در طب به بعد از چهل‌سالگي او برمي‌گردد، اما پيش از آن نيز در سي‌ و چندسالگي به بغداد رفته بود و در آنجا به آموختن طب و نيز طبابت در بيمارستان اشتغال داشت و پس از آن در بيمارستانهايي در ري و بغداد عهده‌دار رياست شد. درباره استادان رازي اختلاف نظر هست. ابن ‌نديم شخصي به نام بلخي را استاد رازي خوانده و در ادامه به شرح حال شهيد بلخي (متوفي 325) پرداخته و نوشته، رازي با بلخي مناظراتي داشته‌است و آن دو كتابهايي در رد و نقض يكديگر نوشته‌اند. جز شهيد بلخي، ابوالقاسم بلخي و ابوزيد احمد بن سهل بلخي (متوفي 322) نيز معاصر رازي بوده‌اند و از عنوان برخي از آثار رازي برمي‌آيد كه وي با اين دو تن نيز آشنا بوده‌است. به دليل شهرت ابوزيد احمد بلخي در فلسفه، برخي محققان احتمال مي‌دهند كه رازي به واسطه او با فلسفه يونان آشنا شده باشد. به نوشته ناصر خسرو، ابوالعباس ايران‌شهري ديگر استاد رازي بوده و ظاهراً رازي از طريق او با افكار مانوي آشنا شده است. به گزارش برخي منابع، استاد رازي در طب عليبن رَبَّن طبري*، مؤلف فردوس الحكمة في الطب، بوده است. درباره شاگردان رازي نيز اطلاع دقيقي در دست نيست. گفته شده است، يحيي بن عَدي، فيلسوف و مترجم قرن سوم و چهارم، روش فلسفي رازي را داشته و طب و منطق را نزد او خوانده است. به‌ گزارش منابع، ابوالقاسم مَغانِمي، ابن قارِن رازي و ابوغانم طبيب از ديگر شاگردان رازي در طب بوده‌اند. رازي با امراي ساماني مناسبات خوبي داشت، چنانكه كتاب المنصوري في الطب را به نام منصوربن اسحاقبن احمدبن اسد، حاكم ري، تأليف و به او تقديم كرد و نيز كتابي با نام الطب الملوكي نگاشت و آن را به حاكم طبرستان اهدا كرد. محمدبن زكريا در بغداد نيز از حمايت حاكمان عباسي بهره مي‌برد و در دوران مكتفي رياست بيمارستاني را در بغداد به عهده داشت. رازي در دوران حيات خود و پس از آن شهرت فراوان يافت و شرح حال نگاران از او با عناويني چون يگانه عصر، جالينوس عرب، و طبيب مسلمانان ياد كرده‌اند. هرچند، او به جهت آراي فلسفي و الهياتي‌اش از همان ابتدا مخالفان فراواني نيز داشت. به همين دليل، ابوريحان بيروني از پيروي وي برائت جسته، ابن سينا او را «متكلف فضولي» خوانده و ابن صاعد اندلسي نيز وي را به سبب مخالفت با آراي ارسطو و گرايش به مذهب اهل شرك، ثنويت، براهمه و صابئين تقبيح كرده‌است. قفطي نيز اضطراب در رأي، تقليد آراي نادرست و انتحال مذاهب زشت را به وي نسبت داده ‌‌‌‌‌است. رازي در همه عمر، پيوسته به خواندن و نوشتن اشتغال داشت و در اواخر عمر نابينا شد. درباره سال و محل درگذشت او اختلاف هست، اما بنابر مشهور، رازي در 311 يا 313 در بغداد يا ري درگذشت. هرچند، گزارشهاي ديگري مبني بر زنده بودن او تا دوران ابن عميد (متوفي 360)، وزير آل بويه، وجود دارد و گفته مي‌شود رازي كتاب الحاوي في الطب را به او تقديم كرده‌است. براين اساس، وفات وي را 320 نيز گزارش كرده‌اند (ويكي نور، مدخل «رازي، محمد بن زكريا»).

محمد بن زكرياي رازي ابوبكر محمد بن زكرياى رازى

السيره الفلسفيه الشكوك للرازي علي كلام فاضل الأطباء جالينوس في الكتب التي نسبت اليه القولنج الحاوي في الطب تقاسيم العلل (كتاب التقسيم و التشجير) المدخل الي صناعه الطب (ايساغوجي) (ويكي نور، مدخل «رازي، محمد بن زكريا»).

تأليف مشهور ابوبكر محمد بن زكرياء بن يحيى رازى. (مشار 301، ش 883 نفيسى در دانشگاه، مجله معارف اسلامى ش 3 ص 46، شرح حال رازى ص 132، مولفات و مصنفات رازى ص 9، ره آورد ص 41). شامل آنچه را كه پزشكان بدان احتياج دارنداز قواعدكلى طبى و حفظ الصحه وچگونگى درمان بيماريها. (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 1124)

كتاب در زمينه قواعدكلى طبى و حفظ الصحه وچگونگى درمان بيماريها است.

رازي در اين اثر از آثار جالينوس و بقراط ياد كرده و به برخي از نظرات و گفته هاي ايشان اشاره كرده است.

نسخه هاي ديگر اثر با مشخصات زير چاپ و يا تصحيح شده است: حيدرآباد دكن، مطبعة الدايرة، 23جلد، 1955و1972م.,اروپا 1509-1542, سال چاپ: 1369شمسي1990م (فهرستگان نسخ خطي)

3886. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4785 مجلد 4 و 5 است؛ خط: نسخ، كاتب: طبيب، اسعد بن الياس بن مطران، تا: 571 ق؛ در مجلد چهارم و رمضان 571 در مجلد پنجم، عنوان شنگرف، با يادداشت تملك عبدالله بن موسى حكيم،؛ كاغذ: ترمه، جلد: ميشن قهوه اى سير ضربى لبه دار، تعداد صفحات: 410 برگ، 21 سطر، اندازه: 3/ 14* 30 سم [ملكف: 1- 183] 3887. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4522 از اوجاع الكبد، آغاز مى شود و مى رسد به پايان كتاب پنجم،؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: دهه نخستين رمضان 604 ق؛ عنوان و نشان شنگرف؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: رويه كاغذ، تعداد صفحات: 491 برگ، 21 سطر، اندازه: 3/ 17* 6/ 25 سم [ملكف: 1- 183] 3888. موصل؛ مدرسه الامينيه فى جامع الباشا (ضمن مكتبه الاو قاف العامه)؛ شماره نسخه: 2/ 19 قطعه- الجزء السادس؛ كاتب: صدرالدين بن اسكندر، تا: 796 ق؛ تعداد صفحات: 368 برگ، 33 سطر سطر، اندازه: 35* 17 سم [الاوقاف العامهموصل: 4- 139] 3889. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 8143 خط: نسخ، كاتب: مقرى، عبدالقائم بن على، تا: نيمه جمادى الاخر 840 ق؛ عناوين و نشانيها شنگرف، در حاشيه تصحيح شده و نشانى بلاغ دارد، چند صفحه قبل و بعد از كتاب داراى فوايد متفرقه و مهر بيضوى «محمد على مؤيد الاطباء» ديده مى شود؛ جلد: تيماج قرمز فرسوده، [مرعشى: ف: 21- 135] 3890. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 2/ 5904 آغاز نسخه: بسمله. فى اسرا البول البته و عسر خروجه و قلته و استعمال المبوله و التقطير الذى يسره التعريف ...؛ انجام نسخه: الاكثر باسق و معدله حاره كمده. تم الجزء السابع من كتاب الحاوى و نتلوه فى الجزء الثامن انشاءالله ... فى سنه خمسه عشر و تسع مائه من الهجره 916 خط: نسخ، بى كاتب، تا: 916 ق؛ عنوان و نشان شنگرف.؛ جلد: ميشن سياه موريانه خورده، تعداد صفحات:، 45 سطر [ملكف: 9- 98] 3891. كرمانشاه؛ ميبدى (خاندان)؛ شماره نسخه: 107 از اطعمه و اشربه تا معالجات اورام مى باشد؛ خط: نستعليق، كاتب: طبيب، غياث الدين على بن كمال الدين حسين، تا: 966- 967 قرن 10؛ عناوين شنگرف، در پايان فهرست كتاب بخطى جديد نوشته شده است؛ جلد: دو رو تيماج رو قهوه اى ضربى پشت مشكى، تعداد صفحات: 465 برگ، 25 س سطر، اندازه: 25* 18 سم [خاندان ميبدىف:- 80] 3892. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4558 از «فى السكته و الفالج و الخدر و الرعشه» آغاز مى شود و مى رسد به پايان جزو دوم؛ خط: نستعليق، بى كاتب، تا: اواخرقرن 10؛ عنوان و نشان شنگرف، متن ترمه حاشيه آهار مهره؛ كاغذ: فرنگى، جلد: ميشن قهوه اى روشن، تعداد صفحات: 539 برگ، 23 سطر، اندازه: 22* 3/ 34 سم [ملكف: 1- 183] 3893. لنينگراد؛ كتابخانه شچدرين؛ شماره نسخه: 121 نسخه در ده بخش است و ميرسد به (زحير) و چنين است آغاز آن (فى العطش و ما يسكنه و تهيحه و دلايله و منافعه و مضاره)؛ خط: نسخ ريز، بى كاتب، تا: 25 شعبان 1004 ق؛ عنوان شنگرف .. وقف آستانه حضرت شاه صفى در اردبيل، وقف عباس صفوى در محرم 1037؛ تعداد صفحات: 396 برگ،، قطع: رحلى بزرگ [نشريه: 8- 105] 3894. موصل؛ مدرسه الاحمديه (ضمن مكتبه الاوقاف العامه)؛ شماره نسخه: 1/ 24/ 4 كاتب: غفارى، محمد تقى بن رفيع الدين، تا: 1036 ق؛، اندازه: 32* 20 سم [الاوقاف العامهموصل: 5- 230] 3895. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 6381 خط: نسخ، كاتب: سيد ضياء الله، تا: 21 رجب تا 26 جمادى الاول 1057 ق؛ براى حكيم محمد امين در جزو ششم و 26 رجب تا 13 رمضان همين سال براى همو در جزو هفتم كه قصص المرضى در آغاز آن هست، جزو هشتم هم به همين خط است مگر چند برگ آخر كه به خط نستعليق ريزتر نونويس تر است، عنوان شنگرف.؛ كاغذ: سپاهانى، جلد: تيماج قهوه اى ترنجى مقوايى، تعداد صفحات: 301 برگ، 29 س 7* 15 سطر، قطع: ربعى، اندازه: 13* 22 سم [دانشگاه تهران: ف: 16- 255] 3896. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4523 تنها جلد دوم است؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: 25 ذى حجه 1067 ق؛ عناوين و نشان شنگرف؛ كاغذ: ترمه، جلد: ميشن سياه، تعداد صفحات: 193 برگ، 23 سطر، اندازه: 3/ 19* 8/ 24 سم [ملكف: 1- 183] 3897. همدان؛ دانشگاه بوعلى؛ شماره نسخه: 21 كاتب: طبسى، ابوالحسن بن حسين، تا: محرم 1096 ق؛ جلد: دو رو تيماج رو قرمز اندرون قهوه اى، تعداد صفحات: 353 برگ، 35 سطر 36/ 5* 24/ 5 سطر [اوراق عتيق: 3- 311] 3898. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 6677 آغاز نسخه: افتاده: فانظر فيه قال و بالجمه فان من عرفت منابت العصب الى كل واحد من الاعضاء سهل عليه علاجه لى استعن بجوامع الاعضاء ...؛ انجام نسخه: افتاده: .... و اما من عروقها و الذى من الصدر يجى غليظا متعقد .... فى طول مسافته و معه وجع فى الصدر و ذلك الموضع الوجع من الصدر هو الموضع. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 11، جا:؛ افتادگيها: آغاز وانجام؛ عناوين به شنگرف و در بيشتر موارد نانويس مانده است. در برخى از برگ ها آثار تصحيح مختصرى ديده مى شود.؛ جلد: تيماج مشكى ضربى ترنج و سرترنج دار فرسوده، تعداد صفحات: 245 برگ، 23 سطر، اندازه: 5/ 11* 19 سم [شورا: ف: 20- 196] 3899. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 18645 آغاز نسخه: قال خاصه الصبر بقيد الراس و المعده و اليرقان و يضر بالمعده ...؛ انجام نسخه: فان هذا الشراب يحفظ قوتهم و يدر البول و يسخن. خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 14؛ عنوان ها با مركب قرمز، كاتب نسخه را تمام نكرده، مهر بيضى «فخر الاطباء 1278» پشت برگ اول و روى برگ آخر آمده است.؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 210 برگ، 14 سطر (8/ 5* 16) سطر، اندازه: 15* 22 سم [شورا: ف: 51- 83] 3900. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4492 از «امثله من قصص المرضى» آغاز و به عنوان «من كتاب الخضابات» پايان مى يابد،؛ خط: نسخ و نستعليق، بى كاتب، تا: مورخ 1013 و 1016؛ مقابله شده؛ كاغذ: ترمه، جلد: رويه ابرى كهنه، تعداد صفحات: 615 برگ، مختلف السطور سطر، اندازه: 8/ 17* 2/ 25 سم [ملكف: 1- 182] 3901. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 4282 آغاز نسخه: افتاده: بن ماسويه قال ان صب فى الاذن مع خل و كندر بدهن ورد ينفع.؛ نسخه حاضر جزء سوم كتاب مى باشد.؛ خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ نسخه قديم و بسيار نفيس، عناوين شنگرف، در حاشيه تصحيح شده است، بر فراز روى برگ ما قبل آخر تملك محمد رضا و مهر بيضوى «عبده محمد رضا» ديده ميشود.؛ جلد: مقوائى عطف تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 90 برگ، مختلف سطر، اندازه: 5/ 27* 18 سم [مرعشى: ف: 11- 281] 3902. يزد؛ وزيرى؛ شماره نسخه: 2695 آغاز نسخه: موجود: باب اول فى الصداع- الصداع وجع فى الراس.؛ خط: نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عنوان ونشانه ها به شنگرف، شماره عمومى 11014؛ كاغذ: اصفهانى، جلد: مقوايى با تيماج ترياكى، تعداد صفحات: 427 برگ، 21 س 5* 11/ 5 سطر، اندازه: 11* 20 سم [وزيرى يزد: ف: 4- 1393] 3903. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 7048 آغاز نسخه: لذع فهو لذلك بدمل القروح المزمنه «جعده» لها قوه تشفى القروح الرديه.؛ انجام نسخه: قال ذيمقراطيس ان وقعت مرآه لها و جهان بحيال السحابه التى تكون فيها البرد حادت عنه و عن المكان الذى هى فيه. خط: نسخ، كاتب: ابن ابى الحوافر، على بن عثمان، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ بى تا. عناوين شنگرف. ثبت: 14771 نسخه حاضر از آغاز افتادگى دارد.؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 113 برگ، 20 سطر، اندازه: 17* 25 سم [شورا: ف: 25- 54] 3904. باكو؛ فرهنگستان علوم؛ شماره نسخه: 1/ 98 بى كاتب، بى تاريخ؛ [نشريه: 9- 238] 3905. لاهور؛ حكيم محمد نبى خان جمال سويداء؛ شماره نسخه: 11 ج 1. از «بابعى السكته» آغاز مى شود.؛ خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ واقف:، تاريخ وقف: 886؛ [نشريه: 10- 283] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 1124)

الحاوى (منتخب) قرشى، على بن محمد (-)(فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 1124)

مقالات 1. تقوي، محمد؛ گوهري فخرآباد، مصطفي (1396). مسأله يگانگي يا تفاوت دو كتاب الحاوي في الطب و الجامع الكبير محمد بن زكرياي رازي: بررسي شواهد. مجله تاريخ نگري و تاريخ نگاري، 27 (19)، 55-70. 2. آقاياني چاوشي، اكبر (1396). بازخواني اصول اخلاق پزشكي در انديشه محمد بن زكرياي رازي، پژوهش نامه اخلاق، 10 (35)، 65. 3. مهدويان، تارا؛ مهدويان، محبوب (1398). چشم پزشكي رازي، فصلنامه تاريخ پزشكي، 11 (41)، 33-41. 4. شريعت پناهي، سيدماهيار (1393). روش شناسي محمدبن زكرياي رازي در دانش گياه شناسي، فصلنامه تاريخ پزشكي، 6 (18)، 11.

منابع كتابشناسي: كتابخانه ملك 183/1 و 4492 و 4522 و 4523 و 4558 و 4785 ص 182 منابع كتابشناسي: مرعشي 281/11و 135/21 منابع كتابشناسي: دانشگاه بوعلي ص 11 و ص 50 منابع كتابشناسي: خاندان ميبدي 80 منابع كتابشناسي: كتابخانه وزيري 1393/4 منابع كتابشناسي: سركيس 914/1 منابع كتابشناسي: الذريعه 235/6 منابع كتابشناسي: مشار ، عربي 301 منابع كتابشناسي: مجلس شورا 54/25 و 196/20 منابع كتابشناسي: دانشگاه تهران 255/16 منابع كتابشناسي: فهرست عربي - سامي همرنه ص 88 منابع كتابشناسي: نشريه 105/8 و 283/10 و 238/9 منابع كتابشناسي: الاوقاف العامة موصل 139/4 منابع كتابشناسي: مجموعه ميناسيان ص 173 ماخذ: اوراق عتيق . ج. (فهرستگان نسخ خطي)

نسخه ديگري از كتاب به صورت رنگي در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100030795890.0x000001