سنت نگارش اصلاح ادويه در دورهي اسلامي

The Tradition of Writing Islah al-Adwait (Reducing Drugs Side-Effect) in Islamic Era

نگارش رساله‌هاي اصلاح ادويه (دفع عوارض جانبي داورها) از مهم‌ترين مباحث داروشناسي و پزشكي دوره‌ي اسلامي است. در طول چند قرن اول تمدن اسلامي، چهار رساله‌ي مهم در اين خصوص نگاشته شد كه سنت علمي را پايه‌گذاري كرد و پيكره‌ي اصلي داروشناسي بعد، براساس آن‌ها شكل گرفت. در مقاله‌ي حاضر، سنت نگارش اصلاح ادويه‌ي مسهله بررسي شده است. اين بررسي با تكيه بر نظريات سه دانشمند برجسته (حبيش‌بن‌اعصم دمشقي، قسطابن‌لوقا بعلبكي و محمدبن‌زكريا رازي) و با استفاده از نسخه‌هاي باقي‌مانده و موجود انجام گرفته است. بررسي و تحليل داروهاي مسهل و نحوه‌ي مقابله با عوارض جانبي آن‌ها، به‌عنوان مهم‌ترين گروه دارويي در كتاب‌هاي پزشكي و داروشناسي دوره‌ي اسلامي، از اهداف اين پژوهش بوده است. اصلاح داروهاي مسهل، به‌عنوان مهم‌ترين بخش پيكره‌ي داروشناسي دوره‌ي اسلامي، در آثار داروشناسان و پزشكان دوره‌هاي بعد نيز متبلور بوده و از كتاب‌هاي مستقل در اين خصوص، بهره‌گيري و به‌عنوان منبع بلافصل استفاده ‌شده است. تقريباً در همه‌ي كتاب‌هاي پزشكي و داروشناسي، بخش يا فصلي مفصل، به معرفي داروهاي مسهل و نحوه‌ي اصلاح آن‌ها اختصاص‌ يافته است. اين بخش‌ها به دنبال شاكله‌ي اصلي يك سنت پژوهشي كه طي قرن‌هاي متمادي كم‌وبيش ادامه يافته، شكل گرفته‌اند. در اين مقاله به تفاوت و مشابهت هر كدام پرداخته‌ شده است تا بتوان چشم‌اندازي مناسب از تاريخ داروشناسي عرضه كرد. داروشناسان و پزشكان، دارويي را استفاده مي‌كرده‌اند كه ضمن برطرف‌كردن خلط و مزاج و فضولات زيادشده، باعث تغيير مزاج اصلي بدن نيز مي‌شده است؛ همچنين آنان براي مقابله با اين عوارض جانبي ضمن احصاء اين دسته‌ي مهم دارويي، به انواع مضرات، نوع خوب مورد استفاده و به‌صورت مفصل به روش دفع عوارض جانبي آن‌ اشاره مي‌كرده‌اند

Writing treatise on Islah al-Adwiat (Reducing the Side-Effects of Drugs) is one of the most important issues in Islamic medicine. During the first few centuries of Islamic civilization, four important treatises were written on this subject, which established the scientific tradition that formed the bases of the subsequent pharmacological formation. This paper addresses the tradition of writing books on reducing the side-effects of purgatives and it also critically edits and translates the books written by three prominent scholars – Hubaysh b. Atham of Damascus, Qusta b. Luqa of Balbak and Muhammad Zakaria Razi – relying on the surviving manuscripts. The research objective followed by this paper is examining and analyzing the purgatives as an important class in the pharmacological and medical books of the Islamic era. Almost all books on medicine and pharmacology written in the old medical tradition have a section or a chapter devoted to the detailed introduction of purgatives and counteracting their side effects. Examining these bits, one may trace the main structure of the tradition, which continued for many centuries. Besides, comparing them may provide an appropriate perspective to look at the history of pharmacology. To this end, images of the material included in those books were obtained from libraries and museums, which have housed such books for almost a millennium. Then they were analyzed along with translating and editing. It may be concluded that pharmacologists belonging to the old medical paradigm would use drugs to treat conditions of bad health caused by changes in the patient’s humors; the drugs, however, would cause some side-effects along with removing humors and residues, leading to a change in the main humor of the body. The pharmacologists; therefore, introduced the drugs, their harms, as well as the best type of the drug to be used and finally suggested some methods in detail to reduce their side effects.