نگرشي تحليلي بر داده‌هاي آماري و عددي در منابع تاريخ‌نگاري دوره‌ي صفويه

An Analytic Insight toward Statistical and Numerical Data in Historiographical Sources of Safavid Era

بيشتر منابع تاريخي در لابه‌لاي مطالب خود وجهي از اعداد و ارقام را مورد توجه قرار داده‌اند.منابع تاريخ‌نگاري دوره‌ي صفويه نيز به دور از اين سنت تاريخي نبوده‌اند.اين نوشتار از دو منظر به ويژگي‌هاي آمار و ارقام منابع دوره‌ي صفويه متمركز شده است؛ يك منظر آن سلبي و ديگر ايجابي است كه البته ممكن است چشم‌انداز متضادي را بروز دهد.البته هدف اين نوشتار ارائه‌ي اين تضاد نيست، بلكه در وجه سلبي در پي بيان آسيب‌ها و ضعف‌هاي سنتي منابع اين دوره به تبعيت از گذشته است و در جنبه‌ي ايجابي به دنبال ارائه‌ي برخي شاخصه‌ها است كه رعايت آن‌ها توسط مورخان اين دوره، گونه‌اي از مستندنگاري تاريخي را نشان مي‌دهد.بر اين اساس دو سؤال اصلي مطرح مي‌شود؛ يكي اينكه منابع دوره‌ي صفويه در ارائه‌ي آمار و ارقام دچار چه نقايصي هستند؟دوم اينكه اين منابع براي واقعي نشان دادن ارقام خود از چه فنوني بهره برده‌اند؟در پاسخ به سؤالات مذكور، ضمن گونه‌شناسي آمارهاي كاربردي در منابع، به تأثير برخي ناهنجاري‌اهي سنتي، اعم از تداوم جلوه‌هاي اغراق‌آميز در عرصه‌ي تاريخ‌نگاري و فقدان درك جنبه‌هاي كاربردي علم آمار پرداخته شده و چشم‌اندازي از تلاش مورخان براي واقعي كردن اعداد ارائه شده، عرضه مي‌گردد.

Most of the historical sources have often considered numbers and figures in their texts and the historiography sources of Safavid era are not exception. The present paper focuses on the statistical and the numerical characteristics of Safavid era sources from two positive and the negative perspectives that may seem paradoxical. However, this paper is not supposed to deal with this paradox, rather, from negative perspective. It is to find traditional pitfalls and weak points of these sources, following the past tradition. and from positive perspective, this paper is looking for some criteria as being used by the historian so that it brings about a kind of documentational historiography. Thus, two questions are raised here: first; what are the deficiencies of Safavid sources in providing numerical data? Second; what techniques are being used to show the numbers are real? In answering these questions, we have provided the typology of practical statistics as being used in the sources and tried to assess the effect of some traditional abnormalities such as frequent use of exaggeration in historiography and the lack of understanding of practical aspects of statistics. In addition, historians' efforts to actualize the numbers are presented in a general perspective.