مسألۀ يگانگي يا تفاوت دو كتاب الحاوي في الطب و الجامع الكبير محمد بن زكرياي رازي: بررسي شواهد

The Issue of Unity or Difference between Al-Hāwi Fi al-Tibb and Al-Jāmi' Al-Kabir of Muhammad ibn Zakariya Al-Razi: A study based on Evidence.

محمدبن زكرياي رازي از جمله مشهورترين پزشكان تمدن اسلامي است كه آراء و آثارش جايگاه مهمي در تاريخ پزشكي دارد. كتاب الحاوي في الطب مشهورترين اثر وي در علم پزشكي است كه گاه به عنوان اثري متفاوت از كتاب مفقود او به نام الجامع الكبير تلقي مي شود. اهميت زياد اين كتاب در مطالعات تاريخ پزشكي دوره اسلامي، بررسي يكسان يا متمايز بودن آن را با الجامع ضروري مي سازد. ابن ابي اصيبعه و قفطي (از بين نويسندگان كلاسيك) و آلبرت اسكندر، مهرناز كاتوزيان و سامي حمارنه (از ميان محققان جديد) قائل به تمايز اين دو اثر رازي هستند. با وجود اين، شواهد موجود در آثار رازي، آثار پزشكي دوران بعد از او و كتاب هاي فهارس و تراجم اسلامي عمدتا دال بر يگانگي اين دو اثر است. بعيد به نظر مي رسد كه رازي با توجه به عمر نه چندان طولاني خود، دست به نگارش دو اثر سترگ در علم پزشكي زده باشد. همچنين با توجه به اينكه قائلين به تفاوت اين دو كتاب، نسخه اي از الجامع را نديده اند و بنا بر حدس و گمان آن را اثري جدا از الحاوي پنداشته اند و نيز با عنايت به اطلاعات آنلاين موجود از نسخه هاي موجود در كتابخانه بادليان آكسفورد كه عنوان الجامع دارد ولي به لحاظ محتوا بخشي از كتاب الحاوي است، بايد گفت كه ديدگاه مبني بر يگانگي اين دو اثر قابل قبول تر است.

Mohammad ibn Zakariya Al- Razi is one of the most famous Physicians in Islamic Civilization, Who his opinions and works have an important place in History of medicine. Al- Hawi fi Al-Tibb is his most famous work that sometimes has been considered as same Al- Jami' Al-Kabir. The importance of Al-Hawi in History of Medicine Studies has made it necessitated to examined its unity or difference with Al-Jami' Al-Kabir. Ibn Abi Usayba'a and Al-Qifṭī (Among Classic Writers) and Albert Iskandar, Mehrnaz Katuzian and Sami Hamarneh (Among Recent writers), distinguish between these two books. Nevertheless however, the study of other Al- Razi's works, other works of Islamic medicine and the Islamic Bibliographic books shows that we can't demonstrate exactly that Al- Hawi and Al- Jami are one work, although our evidences for their unity is more. This Article attempts to show there are some differences and similarities between these two works based on evidences.