تأملي بر «سخن » در شاهنامه ي فردوسي

Study of Diction in Ferdowsi`s Shahnameh

موضوع مقاله‌ ي حاضر بررسي «سخن» در شاهنامه‌ ي فردوسي است. به كارگيري واژه‌ ي سخن در مفاهيم مختلف و با بسامدي بالا، يادآور اهميّت «گفتن» به مثابه‌ يكي از اضلاع مثلث «پندار نيك، گفتار نيك و كردار نيك» در شاهنامه است. زيرا فردوسي كاخ بلند نظم خويش را بر شالوده‌ ي اين مثلث بنياد نهاد تا تصويري روشن از زندگي شايسته و بايسته‌ ي آدمي، در سايه‌ اين سه مقوله‌ ي بنيادين زندگي، تصوير نمايد. فردوسي بيش از دو هزار بار از واژه‌ ي سخن به صورت‌ هاي بسيط، مشتق و مركب، در معاني حقيقي و مجازي و همراه با ملايمات و ملازمات آن، در جاي جاي شاهنامه، استفاده كرده است. نگارنده كوشيده است، پس از بررسي تمامي موارد استعمال آن، نگاه فردوسي را به اين «دال» كه فصل مميّز انسان از حيوان است، با تحليل و توصيف مدلول‌ هايش، نشان دهد تا تبيين جايگاه آن، در انديشه‌ ي پر دامنه‌ ي و جهان بيني حكيم توس، امكان‌ پذير گردد. اگر چه پژوهش‌ هايي مشابه مي‌ تواند نقش و جايگاه هر واژه را در ساختار اثر سترگ اين حكيم فرزانه نشان دهد، بي گمان واژه‌ ي سخن براي بررسي‌ هايي از اين دست اهميت بيش‌ تري دارد. زيرا سخن نه تنها يگانه ابزار بيان او است؛ بلكه با تمام شئون و مراتب آگاهي و خرد و دانش و بينش او پيوندي ناگسستني دارد. گذشته از اين بررسي «سخن» در كلام فردوسي نحوه‌ ي كاربرد اين واژه‌ ي كليدي را آشكار مي‌ سازد و بدين ترتيب اولاً افق فكري فردوسي را به نمايش مي‌ گذارد و ثانياً نشان مي‌ دهد كه چه‌ گونه شخصيت‌ هاي شاهنامه، با سخن گفتن، پرده از رازهاي درون خويش برمي‌ گيرند و در نزد مخاطب محبوب يا مطرود مي‌ شوند.

This article studies “diction” in Ferdowsi’s Shahnameh. Diction has different meanings and is so frequently used that amounts to the signification of “speech” as one of the bases of “thinking good thoughts, saying good words, and doing good deeds” in Shahnameh. Ferdowsi based his versification of Shahnameh on this so-called triangle to depict a clear picture of man’s life as he deserves it, i.e. a worthy life founded on this triangle. In his Shahnameh, Ferdowsi has used the term “diction” more than two thousand times, either as a single, derivative or compound word, in its literal and metaphorical senses. Then the researcher has tried to scan and study the term in all its form as used by Ferdowsi in order to discover his viewpoint of this signifier – as the sole distinction of human and animals – and its relation to the signified. Although parallel researches can reveal the significance and function of every single word in the structure of this masterpiece of Ferdowsi, the word “diction” undoubtedly matters more, for it is his only means both to narrate his Shahnameh and to express his knowledge and wisdom and his understanding and judgment. Moreover, studying “diction” in Shahnameh brings out Ferdowsi’s adroit use of the term and lets us know not only how he thought about the world but how the characters of his narratives uncover their true selves through speaking.