ديالكتيك مضاعف : ساخت‌يابي عقلانيت‌ سياسي جوامع

در باب عوامل تكوين و تداوم عقلانيت سياسي خاصي در يك جامعه، در نظريه‌هاي اجتماعي، دو نوع تقابل در دو سطح جريان داشته‌است: تقابل فرهنگ / اقتصاد و ساختار / كارگزار. در سطح اول، رويكرد ماركسي بر تفوق اقتصاد و رويكرد وبري بر تفوق فرهنگ‌؛ و در سطح دوم، «ساختارگرايان» بر تعيين‌كنندگي ساختارها و «قصدگرايان» بر تعيين‌كنندگي كارگزاران تأكيد دارند. در نظرية «ساخت‌يابي» آنتوني گيدنز تلاش شده است كه با عبور از دوگانه‌پنداري ساختار/كارگزار، رابطة ديالكتيكي ميان آن‌ دو جايگزين رابطة تقابلي شود. در اين نوشتار، پس از تبيين رويكردهاي فوق، استراتژي تحليليِ «ديالكتيك مضاعف»‌ با تلقي سه ضلعي از ساختار (عين، ذهن و ارتباط) طرح شده‌است كه در آن، منظر اقتصاد محور ماركسي و نگاه فرهنگ‌باور وبري با عناصري از نظرية ساخت‌يابي گيدنز با هم تلفيق شده است. به اين ترتيب، براي بررسي عوامل تكوين و تداوم يك عقلانيت سياسي در يك جامعه، بايد از تأكيد يك‌سويه بر اقتصاد يا فرهنگ و نيز ساختار يا كارگزار عبور نمود. لوكوموتيو جامعه از دو چرخ اقتصاد و فرهنگ تشكيل شده است كه سياست، موتور، و كارگزار‌ راننده اين لوكوموتيو ‌است. بنابراين، در اين نوشتار به‌جاي نگاه تقابلي، به‌ بررسي دو نوع ديالكتيك درهم‌ تنيده پرداخته شده است: الف) ديالكتيك ساختار-كارگزار؛ ب) ديالكتيك ميان ساختارهاي فرهنگي، اقتصادي و سياسي، با وساطت عنصر كارگزارانه.