نقدي بر نظريات دكتر طباطبايي پيرامون بنيان‌هاي مفهوم قانون نزد متفكران عصر مشروطه

Review on Dr. Tabatabayi’s Viewpoints about the Concept of Law among the Thinkers of Constitutional Era (Mashrooteh)

انقلاب مشروطه نقطۀ عطفي در شكل‌گيري نظام حقوقي ايران است. نخستين بار در ايران تلاش شد چارچوبي مشخص براي حكمراني ارائه شود. در تبديل حكومت خودكامه به حكومت قانون، مفهوم «قانون»، خود بيش از هر موضوع ديگري نيازمند تبيين و تشريح بود. در ميان آراي ارائه‌شده در باب تاريخ انديشۀ سياسي و حقوقي مشروطۀ ايران، نظريات دكتر سيدجواد طباطبايي از انسجام بيشتري برخوردار است. طباطبايي مواجهۀ نقادانه با سنت قدمايي را راهي براي دست‌يابي به يك نظام فكري جديد مي‌خواند و تنها سنت باقي‌مانده را فقه و شريعت معرفي مي‌كند. او دو چهرۀ شاخص عصر مشروطه، مستشارالدولدوله و ناييني را به‌عنوان نمايندگان شاخص اين سنت فكري مورد بررسي قرار مي‌دهد. اين پژوهش در درجۀ نخست بر اين باور است كه سنت قدماييِ مورد نظر دكتر طباطبايي امكان‌ شكل‌گيري و تداوم نداشته است و تلاش براي بازسازي آن نيز ره‌ به‌ جايي نخواهد برد. چهره‌هايي كه طباطبايي به‌عنوان سنگ‌عيار تشخيص نظريات مشروطه استفاده كرده است، برخلاف ظاهر اوليه، داراي بنيان‌هاي انديشۀ متضادي هستند. انديشۀ مستشارالدوله، در ادامۀ سنت غربي، بر اصالت خرد بشري بنا شده، درحالي‌كه بنيان انديشۀ ناييني اصالت تعبّدگراي شريعت است. در نهايت، نظريات ميرزاملكم‌خان ناظم‌الدوله مورد تاكيد قرار گيرد كه به نوعي پدر فكري و سرچشمۀ اوليۀ آراي مستشارالدوله نيز بود، اما برخلاف او در دام خلط بنيان‌هاي اساسي مفاهيم گرفتار نشد.

Iranian constitutional revolution is a pivotal moment in the formation of the country’s legal system. Encountering an autocratic regime, the constitutional movement was compelled to restrict the regime’s unbridled power; therefore, for the first time in Iran, a distinctive framework of governance was proposed. In transforming the autocratic regime to a state governed by “law”, the very concept of “law” had to be defined and formed. The author believes that Javad Tabatabaei’s theoritical framework in analyzing thehistoty of legal and political thoughtin Iranis more coherent compared to others, thus making it an appropriate platform for deeper and further analysis.In Tabatabaei’s view, confrontation of traditional foundations is identified as a way of creating a new system of thought. These traditional foundations were Islam, Greek rationalism and Iranian civic tradition. Tabatabaei argues as the two latterdid not survivethrough time, Islam became the only remaining foundation in creating a new system of thought. Mostashar and Naini, two of the most important figures of the constititutional movement were investigated for representing this particular system of thought. This article first claims Dr. Tabatabaei’s supposed traditional foundation is never realized or formed. The prominent figures chosen to showcase constitutional tendencies have antithetical basis for their ideas. Mostashar, following Western traditions, trusted mankind’s rationality whereas religious devotion was the main force in shaping Naini’s beliefs. The author suggests that Mostashar’s efforts to adjust the rationalist rules to native and islamic customes led him to suspect the origins of his own ideas. In pursuit of earliest concepts of law, the author focuses on Mirza Malkamkhan’s ideas. Malkamkhan had an important infulence on Mostashar’s views but unlike him, Malkamkhan never fell in the trap of missaprehension and misconception of the orignial concepts.