رباعي روايي در مختارنامه عطار نيشابوري

Narrative Quatrain (Ruba’i) in Attar’s Mokhtarnameh

بيشترين حجم روايت هاي عرفاني در ادبيات فارسي به مثنوي اختصاص دارد كه سبب شده از توانش قالب هاي روايي ديگر و تمايل عرفا به قصه گويي در آن قالب ها غفلت شود. همين امر نشانه ضرورت پژوهش هاي جديد است كه توانش قالب هاي ديگر شعري و ويژگي هاي هريك از اين قالب ها را بررسي كند. يكي از كاركردهاي مهم قصه گويي نزد صوفيه، بيان تجربه هاي روحي در قالب روايتي كوتاه است. عرفاي قصه گو براي انتقال تجارب شهودي خود كه فشردگي و برق آسايي از خصيصه هاي وحداني آن است، در پي قالبي شعرياند كه روايت متراكم شهودشان را در نهايت ايجاز و به صورتي يكپارچه بازنمايي كند. رباعي، يكي از كهن ترين قالب هاي ادب فارسي، با توجه به ويژگي هاي ساختاري اش، علاوه بر نماياندن وحدت و يكپارچگي، گذرابودن تجارب روحاني عرفاي رباعي سرا را نشان مي دهد. در اين پژوهش، كه به روش توصيفي تحليلي و از منظر حضور عناصر روايي بر مختارنامه عطار نوشته شده، دريافتيم در 261 رباعي روايي مختارنامه (از مجموع 2279 رباعي)، بيش از قالب هاي قصه گويي ديگر، وحدانيت تجارب عرفاني راوي، در فشرده ترين شكل و با درهم تنيدگي و جدايي ناپذيري فرم و محتوا نمايش داده شده است. شخصيت هاي اصلي رباعي هاي روايي، عاشق (عارف) و معشوق است و از آنجا كه روايت در ناخودآگاه عارف رخ مي دهد، مكان و زمان غالبا مبهم و كلي بيان مي شود. عطار، در رباعي روايي، با بهره گيري از تخيل و شاعرانگي، ميان تجربه و تعبير عرفاني ارتباط برقرار كرده است و صورت خام روايت تجربه خود (داستان) را به صورت هنري آن (پيرنگ) بدل مي كند.

The largest volume of mystical narratives in Persian literature is devoted to Mathnavi. This has caused neglecting the potentials of other forms of narrative and the tendency of mystics to tell stories in those forms. This necessitates new studies that can examine the potentials of other poetic narrative forms and their features. One of the important functions of storytelling in Sufism is sharing spiritual experiences in form of a short narrative. The mystic storytellers for transferring their spiritual experiences, which are uniquely characterized as condensed and fleeting, seek a poetic form that reflects the condensed narrative of their intuition as concisely and cohesively as possible. Quatrain (Ruba'i), as one of the oldest forms of Persian literature, due to its structural features, can display the transience of the spiritual experiences of quatrain-writer mystics; besides representing unity and integrity. In this research, conducted through descriptive-analytical method and from the viewpoint of the presence of narrative elements in Attar's Mokhtarnameh, we found that in 261 quatrains (out of a total of 2279), the unity of the mystical experiences of the narrator is displayed in the most compressed form and with entanglement and integrity of form and content; more than other storytelling formats. The main characters of narrative quatrains are the lover (mystic) and the beloved, and since the narration occurs in the mystic’s subconscious mind, the place and time are often vague and general. In narrative quatrains, Attar has connected the experience to mystical interpretation of the narrative through deploying imagination and poeticness, and has turned the crude form of his narrative into an artistic one (plot).