دين‌پژوهي مصطفي ملكيان؛ بررسي و نقد

Mustafa Malekyan’s Religious Studies; A Critical study

يكي از نظريه‌هاي عرصة دين‌پژوهي معاصر ايران پروژة «عقلانيت و معنويت» مصطفي ملكيان است. اين نظريه با محور قراردادن مؤلفه‌هاي اجتناب‌ناپذير مدرنيته به مواجهه با دين سنتي مي‌رود و ضمن مقايسه اين مؤلفه‌ها با ويژگي‌هاي اصلي دين سنتي، حكم به تباين ميان دين‌داري و مدرن‌بودن مي‌كند. فهم سنتي از دين را در جهان مدرن كارآمد نمي‌داند و فهمي جديد از دين (معنويت) را كه سازگار با مؤلفه‌هاي مدرنيته است معرفي مي‌كند. اين مقاله كوشيده است تصويري روشن و شفاف از اركان اصلي اين نظريه، كه عبارت‌اند از عقلانيت، معنويت و زندگي اصيل، ارائه دهد. در ابتدا مراد ملكيان از دين بيان مي‌شود و بعد از آن تقريري از نظريۀ عقلانيت و معنويت ارائه خواهد شد و به‌كوتاهي نقدهايي كه عليه اين نظريه ارائه كرده‌ايم، و عناوين آن‌ها در زير آمده است، اشاره مي‌شود. 1. ابهام در تقسيم‌بندي دين؛ 2. عدول از مبنا؛ 3. صورت‌بندي نادرست از استدلال و تبعيت از استدلال و ناسازگاري آن با همة اقسام تعبد؛ 4. تاريخي‌بودن دين؛ 5. ابهام در نقطه تمايز ميان معنويت و عقلانيت؛ 6. نبود برنامه‌اي براي اجتماع و كار جمعي؛ 7. شرايط سخت معنويت براي عموم مردم.

One of the theories in the field of contemporary religious studies is the Mustafa Malekian’s project of ‘rationality and spirituality’. Focusing on the inevitable components of modernity, and comparing these components with the main characteristics of traditional religion, the theory claims that religiosity and modernity are incompatible. The traditional understanding of religion in the modern world is not efficient, so the theory introduces a new understanding of religion (spirituality) which is compatible with the components of modernity. This article attempts to point out the main pillars of the theory, namely rationality, spirituality and genuine life, and also presents some criticisms against it. In the beginning, Malekyan’s mean of religion is expressed, then an expression of the theory of rationality and spirituality is offered, and finally we, in brief, present some criticisms the titles of which are as follows: 1. Ambiguity in the religion division; 2. Departure from the base; 3. The incorrect formulation of reasoning and adherence to reasoning and its incompatibility with all forms of worship; 4. Historical Religion; 5. Ambiguity at the point of distinction between spirituality and rationality; 6. There is no program for community and collective work; 7. Severe spiritual conditions for the public.