نسبت امر «ممكن» با «زمان» و «قوه» در فلسفه فارابي

the relation of possible things to "time" and "potency" in al-Farabi's philosophy

آنچه ابن سينا در ذكر معاني مختلف امكان (عام، خاص و اخص) ذكر مي كند و امكان استقبالي را معني مستقلي از امكان مي شناسد، در آثار فارابي سابقه ندارد. فارابي در آثار منطقي اش ممكن را هم داراي نسبت با مقاطع مختلف زمان مي داند (به معني لا وجود يا وجود در زمان حال و نامعلومِ ذاتي بودنِ وجود يا لا وجودش در آينده) هم داراي قوه. اين نشان مي دهد كه او امكان را داراي يك معنا و يكسان با امكان استقبالي و امكان استعدادي مي داند و بنابراين امكان از نظر او تنها متعلق به عالم ماده است. در برخي آثار فلسفي اش اين توضيحات در مورد ممكن با حذف تصريح به نسبت امر ممكن با زمان تكرار مي شود. ولي در برخي ديگر از آثار فلسفي منسوب به فارابي، ممكن _همچون آثار ابن سينا_ با معلوليت و وابستگي به غير تبيين مي شود نه زمانمندي و بالقوه بودن و در نتيجه مي تواند شامل همه موجودات ماسوي الله بشود. در طبقه بنديهاي موجودات در دسته اول از آثار فلسفي فارابي اجرام سماوي داراي جايگاه مبهمي هستند و هرچند بر حسب تعريف ذيل موجودات واجب قرار مي گيرند ولي دارا بودن حركت مي تواند موجب ترديد در اين جايگاه شود.

Various meanings for possibility (general, particular and more special possibility) and future contingency _as a separate meaning_ mentioned by Ibn-Sina, haven't any example in al-Farabi's works. In logical works of al-Farabi "possible" relates to time's junctures as well as its potency. This shows that possibility in his view has only one meaning and it is is identical to future contingency or dispositional possibility and therefor it is particular to material world. In some of his philosophical works he repeated this without stipulating the relation to Time. But in other works that attributed to al-Farabi _like Ibn-Sina's work_ possibility bases on "being caused" and "its dependency on other", therefor contains all other than God. In the first group of al-Farabies philosophical works "celestial bodies" have a critical situation. By definition they are necessary but having motion makes this assertion doubtful. Key words:possibility, necessary, future contingency, dispositional possibility, essential possibility, time, potency