Alī Muḥammad Iṣfahānī and the Logarithm of Numbers

علي محمد اصفهاني و لگاريتم اعداد

از برجسته‌ترين چهره‌هاي علمي دورۀ قاجار علي‌محمد اصفهاني (1215-1293ق/1800-1876م) است كه سال‌هاي بنيادين حيات علمي و حرفه‌ايش در اصفهان، يعني پيش از آغاز آشنايي او با علوم اروپايي از طريق مدرسۀ جديد دارالفنون، سپري شده است. تعدادي از آثار علمي اصفهاني به سبك رساله‌هاي رياضي قديم همچون مفتاح الحساب كاشاني يا عيون الحساب محمدباقر يزدي نوشته شده‌اند، در حالي كه به نظر مي‌رسد آثار ديگر او به سبك و سياق كتاب‌هاي درسي دارالفنون به رشتۀ تحرير درآمده‌اند. متأسفانه تعدادي از عناويني كه مورخان در ميان آثار اصفهاني ذكر كرده‌اند، امروزه در دست نيست و اين موضوع سبب شده است كه انتساب برخي نوآوري‌ها به اصفهاني در ابهام باقي بماند. از ابداعات قابل توجهي كه به اصفهاني نسبت داده شده، كشف استخراج لگاريتم اعداد است كه در بسياري از منابع تاريخي فارسي همچون مقالات مختلف از ابوالحسن فروغي، جبر و مقابلۀ خيام از غلامحسين مصاحب، تاريخ علوم اسلامي از جلال‌الدين همايي و... تكرار شده است. در حالي كه ابوالقاسم قرباني -مورخ رياضيات- انتساب كشف لگاريتم به اصفهاني را تنها يك افسانه خوانده است. البته عبدالحسين مصحفي با بررسي برخي شواهد و قراين تاريخي نشان مي‌دهد كه اين انتساب چندان دور از واقعيت نيست. در اين مقاله تلاش شده است تا ضمن معرفي اين رياضي‌دان و اشاره به بحث‌ها و جدل‌هايي كه در بارۀ مسألۀ كشف لگاريتم درگرفته است، به كمك اسناد و مدارك موجود، اين ابهامات را تا حدودي روشن كنيم.

ʿAlī Muḥammad Iṣfahānī (1215/1800–1293/1876), was one of the famous scientific figures of Qajar period who passed the formative years of his scientific and professional life in Iṣfahān, i.e. before being acquainted with the European sciences through the modern institution of Dār al-Funūn. Several scientific works of Iṣfahānī were written in the style of the ancient mathematical treatises like Miftāḥ al-Ḥisāb by Kāshī or ʿ Uyūn al-Ḥisāb by Muḥammad Bāghir Yazdī, whereas his other works seem to have been written in the style of the pedagogic books of Dār al-Funūn. The historians have mentioned some titles among Iṣfahānī’s works which unfortunately are not available today and therefore the attribution of some innovations to Iṣfahānī remains ambiguous. One of the innovations attributed to Iṣfahānī is the discovery of the extracting the logarithm of the numbers. This attribution is repeated in some historical Persian sources such as The Diffused Articles by Abu al-Ḥasan Furūghī, The Algebra of Khayyām by Gholamhossein Mosaheb, The History of Islamic Sciences by Jalal al-Din Homaee, etc. Nevertheless, the historian of mathematics, Abu al-Ghasim Ghorbani, believes that the attribution of discovery of the logarithm to Iṣfahānī could not be more than a legend, though after examining some historical facts, Abd al-Hossein Moshafi shows that this attribution is not far from reality. In this article, after introducing this mathematician and mentioning the previous debates about the subject, I will try to shed some light on these ambiguities with the help of the extant documents.