جغرافياي رياضي در نخستين آثار نجومي دوره اسلامي

Mathematical Geography in the First Astronomical Works of the Islamic Period

منظور از جغرافياي رياضي بخشي از آثار نجومي است كه موضوع آن تحديد و توصيف بخش آباد زمين، روش تقسيم آن بر اساس عرض جغرافيايي و چگونگي پديداري آسمان در عرض‌هاي جغرافيايي مختلفِ آن است. اين بخش در مجسطي در فصل پاياني مقالۀ اول و در مقالۀ دوم آمده است و مطالب آن در قالب محاسبات رياضي و بر پايۀ هندسۀ كره، تدوين شده‌اند. در آثار نجومي دورۀ اسلامي، حسب تقسيم آنها به زيج‌ها و كتاب‌هاي هيئت، اين بخش را ذيل عنوان كلي «هيئة الأرض» مي‌توان جستجو كرد. تفاوت عمده ميان اين دو دسته در آن است كه در زيج‌ها اين مطالب مشابه مجسطي مدون شده‌اند اما در كتاب‌هاي هيئتْ اين مطالب صورت توصيفي به خود گرفته است و از آوردن برهان‌هاي هندسي و حل مسائلِ نمونه عاري شده است. در اين مقاله با تكيه بر نخستين آثار نجومي نوشته شده توسط دانشمندان اسلامي -منظور آثار نوشته شده در سده‌هاي سوم تا پنجم هجري است- تكوين موضوع جغرافياي رياضي در اين آثار بررسي شده است.

Mathematical geography is part of astronomical works in which is described the habited world, its division based on geographical latitudes and the way the sky appears in different latitudes. The last chapter of the Book I and the whole of the Book II of Almagest are devoted to mathematical geography based on mathematical computation and spherical geometry. In astronomical works of the Islamic period, in both Astronomical tables (Zījes) and cosmological works (Hayʾa books), one can find this subject in a separate part entitled “Hayʾa al-ʾArḍ”. The main difference between these two groups of texts is that Zījes are similar to Almagest whereas Hayʾa works are free from geometric demonstrations and examples. This paper investigates mathematical geography based on the first astronomical works in Islamic period written between 3rd to 5th centuries AH