جايگاه تجربه و آزمون در منظومه كيميايي حسن بن زاهد كرماني

Status of Practicality and Experiment in Ḥassan ibn Zāhid Kirmānī’s Alchemical Thought

حسن بن زاهد كرماني كيمياگر ايراني سدۀ هشتم هجري است. او در جهان‌بيني كيميايي خود، كيميا را علم الهي و علم برتر معرفي كرده و آن را به عرفان و سلوك پيوند زده است؛ در عين حال اتكاي مفاهيم و اصول كيميايي بر تجربه و آزمون در كيمياي او قابل پيگيري است. ما در اين مقاله، جايگاه «تجربه» و «آزمون تجربي» را در منظومۀ كيميايي وي بررسي مي‌كنيم. بدين منظور ابتدا دو مفهوم «كيمياي جوّاني» و «كيمياي برّاني» كه مي‌توان آنها را به‌ترتيب شامل نظريه و بخش تجربي دانست، تشريح مي‌كنيم و رابطۀ ميان آن دو را نزد حسن بن زاهد بررسي مي‌كنيم. سپس با ذكر مثال‌هايي از متون كيميايي او رابطۀ ميان نظريه و آزمون تجربي را در كيمياي وي ارزيابي مي‌كنيم. چنان كه در اين مقاله نشان خواهيم داد، نظريۀ كيميا مشرف و مقدم بر تجربه و آزمون است.

Ḥassan ibn Zāhid Kirmānī is a Persian alchemist of 8th/14th century. Although In his thought, alchemy occupies a privileged place as the superior science and divine art and is linked to the esoteric context of mysticism, nevertheless, the reliance of alchemical principles upon experiment is not ignored. In this paper, we investigate the place of alchemical practice and importance of experiment in Kirmānī’s alchemical doctrine. For this purpose, first, the two concepts “Jawwānī” and “Barrānī”, which stand respectively for the theoretical and practical aspects of alchemy, are explained. Then, based on some examples from Kirmānī’s texts, the relationship between theory and experiment of alchemy is examined. We hope to show that, according to Kirmānī, the theoretical aspect of alchemy is prior to its practical aspect and determines the framework for all alchemical operations and practices.