نكاتي تحليلي و روش‌شناختي دربارة تحليل گفتمان (با نگاهي به پژوهش‌هاي ايراني)

حليل گفتمان از رويكردهاي تحليلي و پژوهشي مهم در علوم انساني معاصر است كه به رويكردي محبوب و حتي "مُد پژوهشي" در ميان محققان ايراني بدل شده است. اين مقاله درقالب روايت تورفينگ از سه نسلِ نظرية گفتمان (كه در آن مفهوم نسل بر شيوة تحليل دلالت مي‌كند نه توالي و ترتيب زماني) به ارزيابي پژوهش‌هاي ايراني تحليل گفتمان مي‌پردازد. نسل اول نظرية گفتمان رويكردهايي مانند تحليل گفت‌وگو و روان‌شناسي گفتماني را دربرمي‌گيرد. اين نسل از توجه محققان ايراني بي‌نصيب مانده است. نظرية گفتمان فوكو بر هردو نسل بعدي مؤثر بوده است، اما تحليل گفتمان فوكويي رويكردي است بسيار متنوع كه برحسب نوع و اهداف تحقيق از آثار يا مفاهيم فوكو گزينش مي‌كند. در نسل دوم، گفتمان به متن‌هاي نوشتاري يا گفتاري محدود نمي‌شود، بلكه مجموعة گسترده‌تري از پركتيس‌هاي[1] اجتماعي را دربرمي‌گيرد. تحليل انتقادي گفتمان مهم‌ترين رويكرد در اين نسل است. در ايران استفاده از اين رويكرد و به‌ويژه نظرية فركلاف بسيار رايج است، اما تمايز ميان پركتيس گفتماني و پركتيس اجتماعي و لزوم استفاده از نظرية اجتماعي متناسب در بيشتر پژوهش‌هاي ايراني ناديده انگاشته مي‌شود. نسل سوم، كل حوزة اجتماعي را شبكه‌اي از فرايندها تلقي مي‌كند كه در آن معنا خلق مي‌شود. نظرية گفتمان سياسي مهم‌ترين رويكرد اين نسل است و در ايران نمونه‌هاي متعددي از اين نوع پژوهش مي‌توان يافت. اين مقاله به برخي نمونه‌هاي ايرانيِ هركدام از رويكردهاي مذكور پرداخته است.