تحول الگوهاي تقسيم‌بندي تاريخ‌ ايران باستان در عصر قاجار

Transition of Classification Patterns of Ancient Iran History in Qajar Era

تقسيم‌بندي تاريخ ايران باستان تا پيش از نيمة نخست عصر قاجار اغلب در چارچوب شاهنامه يا روايات دساتيري قرار مي‌گرفت. ترجمة متون تاريخي در كنار ظهور نگاه انتقادي، به علاوة كشفيات باستان‌ شناسي و رمزگشايي خطوط باستاني در عصر قاجار پيش‌فرض‌هاي پيشين دربارة تاريخ باستاني ايران را دگرگون كرد. آن فعاليت‌ها و پژوهش‌هاي علمي در زمينة تاريخ همراه با نگاه ملي‌اي كه در انقلاب مشروطه برجسته شد، لزوم نگارش تاريخ‌نگاري ملي و منسجم را به وجود آورد. تمام اين عوامل باعث شدند تا الگوي دوره‌بنديِ تاريخ باستاني ايران دگرگون شود. مقالة حاضر به دنبال تبيين اين پرسش است كه فرايند تحول تقسيم‌بندي تاريخ‌ ايران باستان از الگوي سنتي به الگوي علمي و نوين در عصر قاجار چگونه بوده است؟ در پاسخ به اين پرسش چنين نتيجه گرفته شده است: تاريخ‌نگاران پيرو الگوهاي غالب تاريخ‌نگاري سنتي، الگويي جهان‌نگر و درباري ارائه مي‌دادند كه مبدأ خود را آفرينش انسان قرار مي‌داد و فارغ از تطبيق داده‌ها با شواهد عيني سعي مي‌كرد روايتي افسانه‌گون و مشروعيت‌بخش براي دربار عصر خود ارائه دهند. با گسترده‌شدن تحقيقات تاريخي و بروز نوعي نگاه ملي، تلاش براي ارائة تاريخي منسجم از گذشتة باستاني ايران تا عصر معاصر افزايش يافت. تاريخ علمي ايران باستان به مرور به عنوان روايتي معتبر در كنار روايت سنتي به رسميت شناخته شد و تاريخ‌نگاران براي رفع شبهات ميان آن دو روايت قلم مي‌زدند. سرانجام در اواخر دورۀ قاجار، روايت سنتيْ روايتي افسانه‌اي برشمرده شده و تاريخي كه مبتني بر كشفيات باستان‌شناسي و متون باستاني است معتبر گرديد.

Qajar era was a period which academic historical researches translated from European languages to Persian and archaeological excavations in Iran besides deciphering ancient inscriptions by European orientalists and Iranologists took place. Confronting these excavations and texts made Iranian historians and also Iranians – who had epic perception from their ancient history – to have contradictory feelings about their past. This article tries to answer this question that how historians in Qajar era managed to solve these incompatible narratives. For this purpose, historical texts about ancient Iran, which have been written or translated in Qajar era, have been scrutinized. This article shows that in early Qajar era epic viewpoint about ancient Iran history was totally dominant so that historians would rather ignore factual history, provided by excavations and inscriptions, or interpret them in epic context. By expanding historical researches, factual history of ancient Iran gradually became an authentic narrative beside epic one and historians tried to connect these narratives in order to solve the duality. Eventually in later Qajar era, epic narrative considered fictional and the history, based on archaeological excavations and ancient texts, became valid.