بررسي تطبيقي كاركردهاي هنري نقشمايۀ آينه در اشعار زنانه و مردانه

Comparative Study of Artistic Functions of the Motif of “Mirror” in Men and Feminine Poems

موتيف يا نقشمايۀ آينه در شعر مردانۀ فارسي كاركردهاي هنري گوناگوني داشته است، از تصاويري كه خاقاني بر اساس سوابق ادبي و فرهنگي مربوط به آينۀ محسوس و مادي آفريده است تا به كار رفتن به‌عنوان رمز انسان كامل و دل خالي از تعلقات و محل تجلي ذات و صفات الهي در اشعار عرفاني (مثلاَ مثنوي معنوي) و رمز حيرت در شعر بيدل. اما در ديوان ژاله قائم مقامي همراز زن گشته و موضوع اصلي سروده هايي قرار گرفته است كه تنها با نگاه زنانۀ ژاله ميتوانست پديد بيايد. محققان در بررسي اين سروده ها اشتباهاتي داشته اند كه بيان خواهد شد. كمي پس از ژاله و بدون مطالعۀ شعر او، فروغ فرخزاد نيز چنين رابطۀ شخصي زنانه اي با آينه دارد و صورخيال پيچيده تري را بر اساس آن مي آفريند. اما اين پيوند ذاتي را كه ژاله ميان زن و آيينه برقرار ميكند در اشعار حِكمي و غيرشخصي و مردانۀ پروين اعتصامي نميبينيم. براي همين بهره گيري او از آينه در چارچوب مضامين تكراري گذشتگان باقي مانده است و شخصي و ابتكاري نيست. مقالۀ حاضر با اشاره اي به رابطۀ زن با آينه و ويژگيهاي سبكي اشعار زنانه، به بررسي موارد كاربرد آينه در سروده هاي شاعران يادشده ميپردازد و زنانگي اين كاربردها و تأثير آن را در خلاقيت سرايندگان نشان ميدهد، ضمن اينكه بر تفاوت استفادۀ ژاله و فروغ از اين وسيلۀ نسبتاً زنانه، تأثير زنانگي و شخصي بودن شعرشان بر خلاقيت آنها و تفاوتشان با پروين و گذشتگان تأكيد ميكند.

The motif of “mirror” has had a wide range of functions in men’s poems; from the images that Khaghani created based on the Literary and cultural backgrounds of the physical mirror, to applying as the symbol of a perfect man and a heart empty of belongings, or as the manifestation place of divine attributes in mystical poems (such as “masnavi manavi” and “astonish code” in Bidel’s poem). But in Jaleh Ghaem Maghami’s poetry book, mirror has matched with woman, and becomes the main theme of the lyrics that could only be created by feminine look of Jaleh. Researchers have made some mistakes in evaluation of these lyrics. Shortly after Jaleh and without studying her poem, Forough Farrokhzad also has such a personal relationship with the motif of “mirror” and creates more complex images based on it. But this inseparable connection between woman and the mirror can’t be seen in impersonal lyrics of Parvin Etesami. For this, her use of mirror remains within the imitative framework of the traditional themes and is not personal and innovative. The present article, with reference to the relationship between woman and the mirror and the stylistic features of feminine poetry, examines use of the motif of “mirror” by these poets, indicating the femininity of these functions and their impact on creativity, and different way of Jaleh and Forough in using this almost feminine tool, while emphasizing the effects of femininity and personality of their poetry on their creativity, and their differences with the Parvin and the ancestors.