تحليلي ساخت‌ محور از تركيبات نام‌اندام دل در زبان فارسي

A Constructional Study of the Compounds of Body Part “Del” (Heart) in Persian

هدف پژوهش حاضر بررسي ساخت تركيبات نام‌اندام «دل» به عنوان يكي از نام‌اندام‌هاي فعال زبان فارسي است كه در چارچوب صرف ساختي بوي (2010) به تحليل الگوي واژه‌سازي [دل-x] مي‌پردازد و مي‌كوشد تنوعات معنايي، عمومي‌ترين طرحواره ساختي ناظر بر عملكرد اين الگوي واژه‌سازي، انشعابات حاصل و نيز ساختار سلسله‌مراتبي آن را در واژگان گويشوران فارسي مورد بررسي قرار دهد. روش پژوهش توصيفي-تحليلي است و داده‌ها شامل 71 واژه مركب است كه از جستجو در فرهنگ بزرگ سخن، فرهنگ زانسو، پيكرۀ بيجن‌خان و جستجوگر گوگل استخراج شده‌اند. نتايج پژوهش حاكي از آن است كه يك طرحوار ساختي عمومي و سه زيرطرحواره فرعي، ناظر بر اين ساخت هستند و مفهوم «ويژگي متمايزكنندۀ هستار مرتبط با معناي دل و x»، انتزاعي‌ترين همبستگي صورت و معناي ناظر بر اين ساخت است كه از تمام محصولات آن برداشت مي‌شود. اين مطلب متضمن اين است كه الگوي واژه‌سازي [دل-x] از اساس ساختي صفت‌ساز (ويژگي‌ساز) و چندمنظوره است و كاربرد برخي محصولات آن در مقولۀ اسم به واسطۀ فرآيند تبديل ميسر شده و رخداد چنين تبديلي نتيجۀ فعال‌شدن سازوكار مفهومي مجاز است. به سخنِ ديگر، چندمعنايي كه در اينجا با آن روبرو هستيم نه در سطح واژه‌هاي عيني بلكه در سطح ساخت‌ها و طرحواره‌هاي انتزاعي قابل‌تبيين است.

This study aims at examining the construction of the word-formation pattern of [del-X] (compounds of “heart”) and investigating its semantic variations, the most general schema and subschemas in Persian employing the Construction Morphology approach (Booij, 2010). To this end, a collection of 71 compound words starting with “del” were collected from Bijankhan Corpus, Dehkhoda and Zansoo Dictionaries and Google. Then they were assigned to different categories based on their semantic variations and the specified categories were closely studied. The results reveal that one general constructional schema and Three subschemas have command of this construction and the central meaning “distinctive feature of an entity related to SEM del and X” is the most abstract pairing of form-meaning understood from all products of this word-formation pattern. This implies that the [del-X] pattern is basically an adjective-making construction and the usage of its compound words in nominal category is through conversion activated by metonymy. Furthermore, it was revealed that the polysemy we deal with here is not at the word level but it is at the construction level.