تدفين به‌مثابۀ يك پديدۀ بوروكراتيك آيين‌هاي مرگ در بهشت‌زهرا-تهران

Burial as a Bureaucratic Phenomenon Death Rituals in Behesht-e-Zahra Cemetery

بهشت‌زهراي تهران از مكان‌هايي است كه به‌واسطة مواجهه با نظام صنعتي‌-سرمايه‌داري و مدرنيتة شهري در چند دهة اخير، ماهيت ابتدايي خود را به يك سازمان تغيير داده است. سازماني‌شدن موجب تغييراتي در برگزاري آيين‌هاي مرگ از زمان تبديل بدن به جسد تا پايان خاكسپاري شده است. در اين پژوهش، با تكيه بر مفاهيم بوروكراسي وبر و تقسيم كار اجتماعي دوركيم و با استفاده از روش‌هاي ميداني (مشاهده، مصاحبه) سعي شده است با فهم چنين تغييري، در مكان مرتبط با مرگ در تهران، به شناخت و تجربة مدرن جامعة ايراني در مواجهه با آيين‌هاي مرگ و همچنين تغييرات آن از دوران سنتي به دوران معاصر دست يافت. پس از توصيفات مراحل انجام آيين‌هاي مرگ در مجموعة عروجيان، واقع در سازمان بهشت‌زهرا، نشان داده‌ شده است آيين‌هاي مرگ در دو الگوي پيشامدرن و مدرن برگزار مي‌شدند. الگوي اول مبتني‌بر عقلانيت ارزشي‌- يعني ارزش‌هاي ديني و ثواب اخروي‌- بود، اما امروزه در الگوي مدرن برگزاري اين آيين‌ها مبتني‌بر عقلانيت ابزاري براي بوروكراسي سازمان بهشت‌زهراست كه تخصصي‌شدن و يك تقسيم اجتماعي كار را با خود به همراه داشته است. برخي دگرگوني‌ها، حذف و اضافه‌شدن‌ بخش‌هايي از سنت‌هاي مناسك تدفين كه مبتني‌بر پيوندهاي شخصي و نزديك افراد با متوفي بوده است، ناشي از ظاهرشدن يك تجربة نو در نظام شهري مدرن تهران است كه مي‌توان آن را بوروكراتيك‌شدن پديدة تدفين مبتني‌بر روابط ناشناس و تقسيم كار ارگانيكي نام برد. اين مسئله به شكل‌گيري تغييرات فرهنگي در تجربه منجر شده و درك جديدي از تدفين و مسئلة متوفي و مرگ را به همراه داشته است.

Iran, as a society in the transitional stage, has undergone significant transformation, particularly over the recent fifty years. Likewise, rituals around the death phenomenon have recently experienced dramatic changes in Iran. Despite their importance and their implications for the cultural studies, there has been little scholarship that aims to investigate and explain these changes. More precisely, the previous research has been particularly inattentive to the effects of the modernity on the death rituals in Iran. This paper will try to scrutinize such effect. We have conducted fieldwork, including participatory observations, in Tehran’s main cemetery, Behesht-e Zahra. In addition, this study utilized deep-interviews with people who have attended death ceremonies. Results showed that while in the pre-modern Iran, the death rituals and practices were performed in a simple way and had been fulfilled mainly by the survivors, they had been transformed to a complex process in more recent years, within which survivors had little control over. It was also indicated that modernity not only had influenced the death culture, but also had changed people attitudes toward the concept of death in Iran.