كارناوال‌گرايي در شطرنج با ماشين قيامت

Carnivalesque in Ahmadzadeh’s Shatranj ba Machin-e Qiyamat

قسمت اعظم رمان‌هاي جنگي فارسي كه با موضوع جنگ ايران و عراق نگاشته شده‌اند، به مضامين عقيدتي و سياسيِ همسان پرداخته و بنابر مصالح اجتماعي، درجهت ترويج گفتماني واحد عمل كرده‌اند؛ اما در اين ميان شاهد ظهور آثاري متفاوت، مانند رمان شطرنج با ماشين قيامت نوشتۀ حبيب احمدزاده نيز هستيم كه تاحدودي از آثار تك‌گويه فاصله گرفته و از عناصر موجد چندآوايي بهره برده‌اند. درواقع، رمان مذكور از جهاتي چند، با تعريف‌هايي كه باختين در مبحث كارناوال‌گرايي درباره رمان‌هاي چندآوايه بيان كرده است، مطابقت دارد. شطرنج با ماشين قيامت با وارد كردن جسمانيات به زندگي قهرمان و همچنين كاربرد گفتار كوچه‌بازاري و دشنام‌آلودِ يكي از شخصيت‌هاي داستان، موجب تكثر نگرش‌ها و سبك‌هاي زباني داستان مي‌‌شود. جهان‌بيني راوي تنها ديدگاه ابرازشده در داستان نيست؛ اين جهان‌بيني به‌واسطۀ پرسش‌هاي وجودشناسانه و ضد گفتمان يكي ديگر از شخصيت‌ها، اقتدار معهود خود را ازدست مي‌دهد. پديدۀ قرينه‌سازي و خلق جفت‌هاي تقليدي براي اشخاص و وقايع داستان نيز برخاسته از خصلت دوسويۀ كارناوال است؛ ضمن اينكه به‌تعويق افتادن كنش قهرمان/ راوي در انجام وظايف نظامي و مشغول شدن به امور غيرمتعارف، پيروزي را به‌عنوان امري مسلم به‌تأخير مي‌اندازد و به اين ترتيب، موجب خدشه‌دار شدن عامل كليدي زمان خطي در رما‌ن‌هاي تك‌گويه مي‌شود.

Most Iran-Iraq War novels are considered to be an ideological device for the “Holy-Defense” genre; however, in the recent years,a number of distinct polyphonic novelshave emerged, one of the most important of which is Ahmedzadeh’s Chess with the Doomsday Machine. Bakhtin’s distinction distinguishes between monologue and carnivalesque novels. Polyphonic novels, like carnivals, act as a centrifugal force supporting nonofficial dimensions of the society. Images of food and carnal elements, cursing, reciprocal relation between characters and settings according to the double aspects of carnival, and rebellion against a victorious closure by postponing the narrator’sactions distorts the linearity of narration common in in the Holy-Defense novels.