مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - سلامت رواني- اجتماعي و راهكارهاي بهبود آن

چكيده فارسي :

در اساسنامه سازمان جهاني بهداشت1 (WHO) سلامت «نه‌تنها نبود بيماري يا معلوليت»، بلكه «حالت بهينه خوب بودن جسمي، رواني و اجتماعي» تعريف شده است (گزارش سازمان جهاني بهداشت، 2001). مفهوم سلامت رواني نيز از نظر WHO چيزي فراتر از نبود اختلالهاي رواني و شامل 1- خوب بودن ذهني، 2- ادراك خودكارآمدي، 3- استقلال و خودمختاري، 4- كفايت و شايستگي، 5- وابستگي ميان‌نسلي و 6- خودشكوفايي توانمندي هاي بالقوه فكري و هيجاني است (همان جا). اختلال رفتاري- رواني عبارت است از حالات قابل توجه باليني كه با تغيير در تفكر، خلق، هيجان يا رفتار مشخص و با ناراحتي و تشويش شخصي و يا اختلال كاركرد زندگي همراه باشد. اين تغييرات در گستره هنجار جامعه قرار نمي گيرند و به صورت واضح غيرعادي و بيمارگونه و مداوم يا عودكننده هستند (همانجا؛ سادوك2، سادوك و رالز3، 2009). گرچه WHO از سال 1946 ميلادي براي سلامت تعريف سه بعدي زيستي، رواني و اجتماعي را بيان كرده است، اما در بيشتر كشورها دو بعد رواني و اجتماعي سلامت تا حد زيادي به وسيله متوليان سامانه سلامت و حاكمان كشورها ناديده گرفته شده، كه البته كشور ما نيز از اين قاعده مستثني نبوده است. از حدود دو دهه پيش WHO نسبت به اين بي توجهي زيان و به نقش نزديك به 85 درصدي عوامل رواني اجتماعي تاثيرگذار بر سلامت اشاره كرده است. به دنبال آن كشورهاي توسعه يافته به سرعت راهكارهايي براي اصلاح بهداشت رواني- اجتماعي جوامع خود تدارك ديده، به مرحله اجرا در آورده اند. به نظر مي‌رسد زمان آن فرا رسيده كه كشور ما نيز به طرح اين موضوع مهم و حياتي بپردازد؛ اين مقاله با هدف بررسي نارسايي هاي سلامت رواني- اجتماعي و ارايه راهكارهاي بهبود آن، نيز وظايف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و رسالت فرهنگستان علوم پزشكي ايران در اين زمينه تنظيم شده است. بر پايه اظهار نظر سازمان جهاني بهداشت (2001) در سال 1990 ميلادي از ده بيماري كه بيشترين ميزان ناتواني را در جهان سبب شده اند، پنج مورد آن مربوط به بيماريهاي رواني است (افسردگي اساسي4، سوءمصرف دارو و الكل5، اختلال خلقي دو قطبي6، اسكيزوفرني7 و اختلال وسواسي- اجباري8). بر پايه پيشبينيهاي پژوهشگران بين المللي بار اختلال افسردگي، حوادث و سوانح، عوارض جنگ، خشونت و صدمه به خود از سال 1990 تا سال 2020 به ترتيب از رتبه چهارم به دوم، نهم به سوم (گفتني است كشور ما درحال حاضر از اين نظر در بدترين وضعيت است)، شانزدهم به هشتم (احتمال افزايش اين رتبه پس از حادثه 11 سپتامبر 2001 و واكنشهاي پس از آن بيشتر شده است)، نوزدهم به دوازدهم و هفدهم به چهاردهم جابه جا مي شود (كريستوفر9، آلن10 و لوپز11، 1996). در جديدترين پيش بيني WHO بار اختلال افسردگي از سال 2002 به سال 2030 ميلادي در كشورهاي توسعه يافته از رتبه چهارم به رتبه نخست و در كشورهاي در حال توسعه از رتبه چهارم به رتبه دوم پس از HIV/AIDS مي رسد. همچنين بار بيماري ديابت كه يك اختلال روانتني است، از رتبه بيستم در سال 2002 به رتبه يازدهم در سال 2030 ميلادي كاهش مي يابد (سازمان جهاني بهداشت، 2008). در ايران بار بيماريهاي رواني و اختلال هاي رواني- رفتاري پس از حوادث عمدي و غيرعمدي، رتبه دوم را در سال 1382 بهدست آورده است (نقوي، 2007). تمامي اين پبش بيني ها از اهميت توجه جهاني به سلامت روان در دو دهه آينده حكايت مي كند. بر پايه اظهارنظر كميسيون عوامل تعيين كننده رواني- اجتماعي سلامتِ WHO نزديك 85 درصد عوامل تأثيرگذار بر سامانه سلامت، به جز عوامل زيستي و ژنتيك است، كه به نظر مي رسد در تمامي كشورها، از جمله ايران، ناديده گرفته شده است. اگرچه براي سلامت اجتماعي تعريف و شاخص‌گذاري يكسان جهاني وجود ندارد، متناسب با هر منطقه شاخص هاي خاصي به كار رفته است. از ديدگاه صاحب نظران ايران شاخص هاي سلامت اجتماعي عبارت است از: نبود فرد فقير، خشونت، تبعيض جنسي، بيكاري و تبعيض قومي- نژادي- منطقه‌اي؛ كنترل رشد جمعيت؛ برابري همگان در برابر قانون؛ رعايت پيمان حقوق بشر و ساير پيمان‌هاي مرتبط با حقوق انسان؛ آموزش اجباري و رايگان تا پايان دوره راهنمايي؛ دسترسي همگان به خدمات سلامت؛ وجود امنيت و آزادي عقيده؛ احساس رضايت از زندگي؛ زيرپوشش بيمه بودن تمامي مردم؛ توزيع عادلانه درآمدها (حق افراد داده شود و همه براي كسب درآمد فرصت برابر داشته باشند)؛ مشروعيت حكومت نزد مردم؛ انتخاب حاكمان به شيوه مردم سالارانه و نظارت مردم بر آنها (رفيعي، سميعي، اميني رازاني و اكبريان، 2010).