گفتمان اقتدارگراي سنتي و اقتصاد سياسي تعذيب

نظام واكنش‌هاي كيفري در ايران براي مدت‌هايي مديد و تا پايان عصر اقتدارگرايي سنتي، پيوندي ناگسستني با الگوهاي تعذيبي برقرار كرده بود. اين آيين‌هاي شكوهمند، بيش از هر چيز به تراژدي هولناكي از تقطيع رنج در امتداد زمان شباهت داشتند كه هدف نهايي آن‌ها، كيفرپذيركردن تمامي اجزاي جسم بزهكار بود. زنده خواري، چهارشقه كردن، شمع آجين كردن و سرانجام زنده زنده سوزاندن تنها پرده‌هايي از اين نمايش مشمئزكنندۀ تحميل رنج بودند. تولد و تداوم اين تراژدي رنج بنياد، نشات گرفته از همگرايي دو پديدۀ بسيار پيچيده در تاريخ حيات قدرت در ايران (البته تا پايان عصر قاجار) بوده است: دولت‌هاي اقتدارگرا و هويت‌هاي محافظه‌كار در برابر قدرت. شكل‌گيري همين دو پديده نيز خود ريشه در تحولات پنهان فرهنگي، سياسي و اجتماعي داشته كه به هنگام بحث در خصوص چرايي پيدايش مجازات‌هاي خشن در ايران بايد مورد توجه قرار گيرند. آيين‌هاي از هم دريدن و مثله كردني كه قدرت اقتدارگرا در سكوي مجازات برپا مي‌كرد؛ اغلب از سوي انديشمندان حقوق كيفري به‌مثابۀ يك تحميل رنج ساده و تهي از محاسبه‌گري عقلاني پنداشته شده است. در حقيقت، تصور غالب آن است كه تنها گذار از تراژدي تعذيب به كيفرهاي بهنجار ساز و سالب آزادي را بايد به‌منزلۀ نقطۀ آغاز عقلانيت كيفري به شمار آورد. بااين‌وجود، كالبدشكافي فرايند پيچيدۀ شكل‌گيري و تداوم همين مجازات‌هاي بسيار خشن نيز بيانگر جلوه‌هاي تحسين برانگيز از جريان تحميل عقلاني رنج است. بررسي اين فرايند پيچيده به اثبات مي‌رساند كه قدرت اقتدارگرا چگونه به صورتي كاملاً بهينه و محاسبه گرانه از ظرفيت واكنش‌هاي كيفري در راستاي تداوم خود بهره برده است. در حقيقت، اين قدرت اقتدارگرا همان شيوه‌اي از تحميل رنج را بر جسم بزهكار تحميل مي‌كند كه وجدان جمعي شديداً خواهان آن است. اين قدرت است كه از طريق به كار انداختن اقتصاد سياسي مجازات در پي توليد و تداوم اثرات خود با كمترين هزينه مي‌باشد. تولد و تداوم اين الگوهاي تعذيبي را نيز بايد به‌منزلۀ بخشي از اقتصاد سياسي كيفر مورد بررسي قرار داد. در اين مقاله، تلاش بر آن است تا ضمن كالبدشكافي فرايند پيچيدۀ شكل‌گيري رويكردهاي تعذيبي به بحث در خصوص الگوهايي بپردازيم كه تعذيب را از يك واكنش غير عقلاني جداساخته و به‌مثابۀ شكلي از اقتصاد محاسبه گرانه تحميل رنج به تصوير مي‌كشند.