نمونه‌گيري صحيح در مطالعات توصيفي

Correct sampling in observational studies

مقاله‌اي با عنوان ارتباط سواد اطلاعاتي و دسترسي به امكانات با نگرش به يادگيري الكترونيكي در دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي اروميه در مجله ايراني آموزش در علوم پزشكي دوره 15 شماره 1 در 1394 به چاپ رسيده است(1). اينجانب به نويسندگان مقاله بابت انجام چنين كاري تبريك عرض مي‌كنم ولي به نظر مي‌رسد چند نكته براي بهبود كيفيت مقاله فوق قابل ذكر است. از جمله روش‌هاي نمونه‌گيري كه در برخي از موارد مناسب‌تر از روش نمونه‌گيري تصادفي ساده عمل مي‌كند، روش نمونه‌گيري خوشه‌اي است. يك نمونه‌ي خوشه‌اي نمونه‌اي احتمالي است كه در آن هر واحد نمونه‌گيري مجموعه‌اي يا گروهي از اعضا است(2). دلايل مختلفي براي استفاده از نمونه‌گيري خوشه‌اي مي‌تواند وجود داشته باشد. در صورتي كه هزينه‌ي فراهم نمودن يك چارچوب كه كليه اعضاي جامعه را فهرست مي‌كند زياد باشد و يا اگر هزينه فراهم آوردن مشاهدات با افزايش مسافت بين اعضا افزايش يابد، نمونه‌گيري خوشه‌اي مي‌تواند كم هزينه‌تر از نمونه‌گيري تصادفي ساده يا طبقه‌اي باشد. اولين مسأله در نمونه‌گيري خوشه‌اي انتخاب خوشه‌هاي مناسب است. انتخاب مناسب تعداد و حجم نمونه در هر خوشه از اهميت بالايي برخوردار است. اعضاي درون يك خوشه اغلب از نظر فيزيكي به يكديگر نزديك‌اند و در نتيجه تمايل به داشتن خصوصيات مشابهي دارند. به عبارت ديگر ميزان اطلاعات در مورد پارامتر جامعه ممكن است با نمونه‌گيري مجدد از يك خوشه تفاوت چشم‌گيري نداشته باشد. در چنين حالتي يك پژوهشگر ممكن است با انتخاب اندازه‌ي خوشه‌ي بسيار بزرگ، تنها پول خود را هدر دهد. در عين حال موقعيت‌هايي ممكن است روي دهد كه اعضاي درون يك خوشه با يكديگر بسيار متفاوت باشند. در چنين حالتي نمونه‌هايي كه شامل تعداد كم‌تري از گروه‌هاي بزرگ باشد برآورد بسيار خوبي از پارامتر جامعه را به دست مي‌دهد(3). در نمونه‌گيري طبقه‌اي، طبقات تا آنجايي كه ممكن است بايد از درون به هم شبيه باشند اما يك طبقه بايد با طبقه‌ي ديگر از نظر مشخصه‌اي كه اندازه‌گيري مي‌شود متفاوت باشد. در نمونه‌گيري خوشه‌اي، خوشه‌ها تا حد امكان بايد از درون متفاوت باشند و يك خوشه بايد به منظور مزيّت اقتصادي، بسيار شبيه ديگر خوشه‌ها به نظر آيد(4). با توجه به توضيحات ارايه شده، در مقاله فوق در چكيده عنوان شده است كه انتخاب دانشجويان به طريق نمونه‌گيري خوشه‌اي بوده است اما در روش كار گفته شده كه براي هر يك از دانشكده‌ها يك شماره اختصاص داده شده سپس پنج دانشكده به صورت تصادفي انتخاب شدند. اولين سؤالي كه به ذهن خواننده خطور مي‌كند اين است كه آيا اين نوع نمونه‌گيري با توجه به توضيحات داده شده از نوع خوشه‌اي مي‌باشد؟ در دانشگاه‌هاي علوم پزشكي دانشجويان هر دانشكده از نظر نوع رشته و نوع دروسي كه دارند و همچنين از نظر رتبه قبولي در آن رشته تقريباً شبيه به هم مي‌باشند اما دانشكده‌ها از هم متفاوتند. براي مثال دانشجوياني كه در دانشكده بهداشت تحصيل مي‌كنند معمولاً رشته تحصيلي شان بهداشت عمومي، بهداشت حرفه‌اي، بهداشت محيط و رشته‌هايي از اين قبيل است كه دانشجويان آن از خيلي جهات شبيه به هم هستند. اما در دانشكده پزشكي دانشجويان پزشكي عمومي (دكتري حرفه‌اي) تحصيل مي‌كنند كه آنها نيز شبيه به هم هستند اما با دانشجويان دانشكده بهداشت تفاوت‌هاي زيادي دارند. لذا به نظر مي‌رسد با توجه به اين توضيحات نوع نمونه‌گيري در اين مطالعه نمونه‌گيري طبقه‌اي باشد و نه خوشه‌اي. سؤال بعدي اين است كه نحوه انتخاب دانشجويان به چه صورت بوده است؟ آيا در كلاس درس اطلاعات جمع‌آوري شده است؟ آيا انتخاب بر اساس كلاس بوده است يا مثلاً دانشجوياني كه از جلوي درب دانشكده رد مي‌شده‌اند؟ توضيحي در خصوص نحوه انتخاب دانشجويان داده نشده است. ضمن آرزوي موفقيت روزافزون براي آن مجله و محققان محترم، منتظر چاپ اين " نامه به سردبير" و توضيح نويسندگان ارجمند مقاله در خصوص بحث‌هاي ذكر شده مي‌باشيم.