كليدواژه :
گياه , هرمزگان , آذربايجان غربي , دانش بومي , درمان سنتي , بيماري يرقان
چكيده فارسي :
زمينه: يرقان يا زردي (Icterus / Jaundice) نوعي بيماري دستگاه گوارش و شكم است كه با تغيير رنگ و زرد شدن پوست و سفيدي چشم بيمار همراه است. در پزشكي سنتي ايران، يرقان، نوعي اختلال كبدي و گونه‌اي بيماري صفراوي (آتشي) به شمار مي‌رود كه پزشكان قديم آن را با تغيير رنگ بدن به زردي يا سياهي توصيف مي‌كردند. اين بيماري در ميان اقوام مختلف ايران با شيو‌ه‌هاي مختلف سنتي (اعم از گياهي و غيرگياهي) مداوا مي‌شود. هدف از اين پژوهش شناخت روش‌هاي درماني بيماري يرقان است كه در دو منطقه شمالي و جنوبي ايران (آذربايجان غربي و هرمزگان) به كار مي‌رفته است. همچنين اين پژوهش درصدد است كه از منظر تطبيقي، چگونگيِ درمان سنتي اين بيماري را در دو منطقۀ يادشده به روش ميداني و اسنادي بررسي كند.
مواد و روش‌ها: داده‌هاي تحقيق حاضر نتيجۀ پژوهش‌هاي انسان‌شناختي و مبتني بر كار ميداني (تكنيك مصاحبۀ عميق و مشاهده) و اسنادي و كتابخانه‌اي است؛ براي گردآوري اين داده‌ها از همۀ روش‌هاي تحقيق ميداني، اسنادي و كتابخانه‌اي بهره گرفته شده است. مصاحبه با ماهي‌فروشان به‌عنوان افراد آگاه بومي يكي از اين روش‌ها بوده است.
يافته‌ها: از روزگار گذشته تاكنون، درمان بيماري‌ها به شيوۀ سنتي يكي از شناخته‌شده‌ترين روش‌هاي مداوا در فرهنگ اقوام مختلف بوده است و با توجه به وسعت، غنا و تنوع فرهنگي- قومي ايران، درمان با شيوۀ مذكور، جايگاه ويژه‌اي دارد. به طور كلي در كنار استفاده از گونه‌هاي دارويي مختلفي همچون «جرو»، هندوانۀ زرد، «بولاغ اوتي»، ميوۀ خارشتر و چند گونۀ گياهي ديگر روش‌هايي چون تيغ زدن، استفاده از مهرۀ زردرنگ، داغ كردن، خوراندن ماهي زنده به بيمار، بهره بردن از آب‌هاي معدني و استفاده از فرآورده‌اي خاص از چند نوع ماهي («گين»، «طوطي ماهي» و غيره.) به‌عنوان تن‌شويه شايع‌ترين روش‌هاي درماني يرقان در دو نقطۀ مد نظر بودند.
نتيجه‌گيري: تنوع گسترده‌اي از روش‌هاي درماني، گياهان دارويي، فرآورده‌هاي دريايي و آيين‌هاي خاص شفابخشي در هر دو منطقۀ جغرافيايي مورد پژوهش ثبت شده است. روش‌هاي متنوعي كه در پزشكي سنتي يك منطقه وجود دارد، با تشابه فراواني در مناطق ديگر نيز مشاهده مي‌شوند. مطالعه پزشكي سنتي مي‌تواند ضمن شناسايي اين روش‌ها، تبادلات و تأثيرات فرهنگي ميان اقوام ساكن در منطقه و مناطق ديگر را بازگو كند.
چكيده لاتين :
Background: Icterus / Jaundice is a type of gastrointestinal and abdominal disorder that is associated with a change in color and yellowish of the patient's skin and eyes. In terms of traditional Iranian medicine, jaundice is a liver dysfunction and a type of biliary atashi disease, which ancient physicians described as a yellowish or black coloration of the body. The disease is treated among different ethnic groups in Iran in various traditional ways (both herbal and non- herbal). The purpose of this study was to find out the therapeutic methods of Icterus disease that has been used in the northern and southern regions of Iran (West Azarbaijan and Hormozgan). The research also seeks to examine the traditional way of treating the disease in the two mentioned regions using fieldwork and documentation methods in a comparative perspective.
Materials and Methods: The data of the present research is the result of anthropological researches based on fieldwork (in-depth interview and observation technique) and documentary based and library research methods. To collect these data, all of the field study, documentary based and library research methods have been used. Interview with the fishermen as indigenous people has been one of these methods.
Results: Since ancient times, traditional treatment of diseases has been one of the most well-known methods of treatment in different ethnic cultures. Considering the extent, richness and cultural-ethnic diversity of Iran, treatment with this method has a special place. In general, along with the use of various medicinal species such as jaru, yellow Watermelon, bulagh uti, camel's thorn fruit and some other herbal species, methods such as scarifying, using a yellow bead, cauterizing, giving the patient live fish, using mineral water, and use of certain products derived from several types of fish (Gin, Parrot fish etc.) as tan shuye (body cleaner), were considered the most common treatments for jaundice in both regions.
Conclusion: A wide variety of therapeutic methods, herbs (botanical / herbal medicine), marine products and healing rituals has been recorded in both geographic regions. Various methods found in traditional medicine of a region are also found in other areas with many similarities. A study on traditional medicine can identify these methods, exchanges and cultural effects among people living in the region and elsewhere.
