كليدواژه :
فلورسنس اشعه ايكس , دستگاه پرتابل , ميراث فرهنگي , منشأيابي , طبقه بندي
چكيده فارسي :
مطالعه مواد فرهنگي تاريخي حاصل از كاوش هاي باستان‌شناسي يكي از مهم‌ترين اهداف مطالعات باستان سنجي در مسير دستيابي به پاسخ بسياري از سؤالات باستان شناسي است. در اين راستا مطالعات عنصري مواد و آثار تاريخي عامل مهمي در تحقق اين مهم است. به‌طور سنتي همواره روش هاي آناليزي متنوعي براي نيل به اين هدف مورد استفاده قرار گرفته است. از آن جمله مي توان به انواع روش‌هاي فلورسِنس اشعه ايكس(XRF)، طيف‌سنجي پلاسماي جفت شده القايي (ICP_MS) و يا روش فعال‌سازي نوتروني (INAA) اشاره كرد. يكي از روش‌هايي كه در چند سال اخير بسيار مورد توجه قرار گرفته و به‌طور مداوم در حال گسترش و بهبود است، استفاده از دستگاه پرتابل فلورسنس اشعه ايكس است. غير تخريبي بودن اين روش در كنار دقت مناسب و همچنين امكان كاربرد ميداني آن باعث شده است تا اين روش به‌طور روزافزون، محبوبيت بيشتري كسب نمايد. به‌خصوص از اين روش به‌طور روزافزون در طبقه‌بندي و منشأيابي آثار سفالي و سنگي استفاده شده است. با توجه به ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد اين دستگاه، به نظر مي‌رسد استفاده از آن گسترش بيشتري خواهد يافت. ازاين‌رو اين نوشتار تلاش دارد تا تصوير دقيقي از توانايي‌ها و محدوديت‌هاي اين روش در اختيار محققان و دانشجويان قرار داده تا بتوانند با آگاهي بيشتري از اين تكنيك در پاسخ به سؤالات خود از آن استفاده نمايند. در اينجا ابتدا توضيح كاملي از ماهيت دستگاه و اصول و مفاهيم اصلي فلورسِنس اشعه ايكس ارائه شده سپس انواع كاربردها و تجربيات به‌دست‌آمده توسط اين دستگاه مرور شده و درنهايت كيفيت داده ها و نحوه تجزيه و تحليل اطلاعات و روش هاي استفاده از اين اطلاعات آورده شده است
چكيده لاتين :
study of cultural and historical materials excavated from the archaeological excavation is one of the
most important goals of Archaeometry, in order to answer a lot of questions in archeology. In this
regard, elemental analysis is important factors in the realization of this aim. Numerous analytical
methods have been used for this purpose traditionally. Among them, X-ray fluorescence spectroscopy
(XRF) methods, inductively coupled plasma spectroscopy (ICP-MS) or neutron activation analysis
(INAA) can be noted. In recent years, the use of portable X-ray fluorescence instrument is one of the
ways that has been received a lot of attention and is expanding and improving continuously. The good
accuracy as well as fieldwork possibility of this non-destructive method has led it to increasingly
attains more popularity. In particular, this method has been used more and more in classification and
provenance study of pottery and stone artifacts. Although very few institutions in Iran, including
Tehran Art University, have access to this tool but due to the unique features of this device, it seems
that its use will be expanded in next years. This paper attempts to give a general idea about this
technique to the researchers and students, and review its advantages, limitations and application in
cultural heritage purposes. There is almost no any other portable analytical tool, which is become so
familiar and user-friendly like portable XRF. As this technique is actually a surface analysis and
penetration x-ray is limited to some millimeter, the target surface must be free of likely
contaminations. However it would help researchers in different fields studies like museum studies,
Archaeometry, archaeology, geoarchaeology or conservation of artifact. In theory, all elements except
H & He could be identified with this technique. However, identification of light elements with low
atomic numbers is very hard. With using a new generation of silicon drift detectors, it is possible that
elements from Mg (Z=12) to U (Z=92) be detected. Besides qualitative studies, this instrument has
been used widely for quantitative analysis. Classification and provenance studies are the main
application of this tool in archaeology. With appropriate calibration and statistical methods reliable
results would be acquired. Some examples of ancient potteries from Zanjan are given in this issue.
Clustering test (CA) and principle component analysis (PCA) are the two most used statistical
methods in interpretation of quantitative results of XRF.
