فن شناسي و ساخت ميناي زرين‌فام شيشه، بر اساس فرمول هاي كتاب «جواهر نامه نظامي»

Technology of Luster Glaze Enamel Production, Based on the Formula in the Book of “Jawāher-nāma-ye Neāmi”

نخستين آثاري كه از شيوه زرين‌فام به‌دست ‌آمده متعلق به مصر و سده دوم ه.ق است كه بر روي ظروف شيشه‌اي اجرا شده است. اين تكنيك در ادامه بر روي سفالينه‌هاي لعاب‌دار دوران اسلامي به كار گرفته شد. زرين‌فام، تشكيل لايه بسيار نازكي از نانو ذرات مس و نقره با جلاي فلزي در طيف‌هاي رنگي گوناگون است كه بر روي شيشه يا لعاب در سومين مرحله پخت در شرايط احياء كوره ايجاد مي‌گردد. در رابطه با فن‌آوري و تركيبات زرين‌فام دو منبع تاريخي در ايران وجود دارد از جمله كتاب "عرايس الجواهر و نفايس الاطائب" تأليف ابوالقاسم كاشاني و ديگري كتاب "جواهر نامه نظامي" است. در منابع تاريخي تنها كتابي كه به ميناهاي زرين‌فام بر روي آبگينه پرداخته است كتاب "جواهرنامه نظامي" تأليف محمدبن ابي البركات نيشابوري به سال 595 ه.ق است. در كتاب فوق به تعدادي فرمول اشاره شده است كه بر روي آبگينه نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفتند. در ايران استفاده از ميناي نقاشي با تكنيك زرين‌فام قدمت طولاني دارد اما در حال حاضر فراموش شده و توسط هنرمندان شيشه انجام نمي‌گيرد. لذا در اين پژوهش دو فرمول از كتاب فوق به‌عنوان نمونه انتخاب شد و با رويكردي تجربي به‌منظور معرفي و شناخت ميناي زرين‌فام مورد آزمايش قرار گرفت. به‌طوري‌كه ميناي مذكور به‌صورت عملي بر روي شيشه ايجاد گشته و در ادامه ساختار شيميايي اين لايه‌ها توسط مطالعات ميكروسكوپ الكتروني روبشي مورد بررسي قرار گرفتند. نتايج آزمايش‌ها حاكي از آن بود كه فرمول ارائه شده مي‌تواند ساخت ميناي زرين‌فام روي شيشه را در شرايط مناسب احياء، ايجاد كند. از عوامل تأثيرگذار در شكل‌گيري لايه‌ي زرين‌فام مي‌توان به نوع شيشه، تركيبات يا فرمول مينا و شرايط احياء اشاره كرد. قابل ذكر است كه پخت احياء خود داراي متغيرهايي از جمله دماي پخت، مدت زمان و شدت دود دهي است. در نهايت زرين‌فام مناسب زماني حاصل خواهد شد كه عوامل فوق به درستي انتخاب و اجرا گردد.

The enamel painting has a long history in Iran. However, this is a lost art and few glass artists are interested in enameling. The oldest traces of Zarrin Faam performed on glass containers were found in Egypt in the second century AH. Since then, this technique was used on glazed pottery at the Islamic era. Zarrin Faam, a thin layer of copper and silver nanoparticles, is an enamel in which luster glaze is used in painting and decorating on the glaze which is heated in reduced kiln as the third step. There are two historical literature about technology and composition of luster glazes: “Ares al-jawher wa nafes al-aeb”(by Abul Ghasem Kashani), and “Jawher-nma-ye Nemi”. But the only book that explains art of enameling on glass is the second one by “Mohammad Ibn al Barakat Neishabouri” written in 595 AH. The author has indicated the formulas for crystal enameling. In this research, two formulas of this book has been explained and, it was tried to adopt an experimental approach to introduce and recognize the art of lusterware enamel. Afterwards, technique of glass Meenakari or enameling was practiced. The chemical composition of this layer was investigated using scanning optical microscope, and the results suggested that vitreous Zarrin Faam enamel can be made in accordance with the formulas mentioned in the book, and under reduction conditions. It was found that type of glass, Mina compound or formula, and reduction condition are among the factors influencing the formation of lusterware layers. It is noteworthy that reduction firing includes several variables such as firing time, temperature, and fumigation intensity. It could be concluded that making lusterware at the proper way can be achieved by choosing the appropriate factors mentioned.