بعد پنهان در معماري اسلامي ايران

مقالۀ حاضر بر آن است پرده از بُعدي پنهان در معماري اسلامي ايران بردارد، كه به نظر مي­رسد اصحاب معماري در آفرينش آثار خود در سر داشته­اند. تاكنون بررسي نقش علوم رياضي در معماري ايراني بيشتر معطوف به كاربرد هندسه بوده است؛ و نقش اعداد اگر ناديده گرفته نشده، غالباً ناچيز انگاشته شده است. رويكردهاي ديگر پژوهشي نيز مبتني بر تجزيه­تحليل اين آثار از منظر يافته­هاي نوين رياضيات است، كه مؤلفان اين آثار به گواهي مدارك تاريخي، دربارۀ آنها علم نداشته­اند. اين رويكردها نيز به دليل فقدان آگاهي از آداب قدما در علوم رياضي، تنها دست­آوردهاي ارزشمندي از ظاهر اين آثار داشته­اند. در مقابل برخي متون تاريخي به رويكردي تمثيلي به رياضيات در نسبت اعداد با حروف و اسماء الهي اشاره دارند، كه تاكنون مورد اهتمام جدي پژوهشگران معاصر نبوده است. ازاين­رو مقالۀ حاضر با مطالعۀ تطبيقي اعداد و حروف از طريق حساب جُمَل، در پي كليدهايي براي خوانش دوباره نقش علوم رياضي در معماري است. در اين نوشتار ابعاد تمثيلي اعداد در شكل­گيري معماري ايراني، با ابتناي بر تحليل و تأويل فراتاريخي متون حِكمي مورد واكاوي قرار مي­گيرد. بدين­ترتيب پس از بازخواني متون كهن و تبيين اين رويكرد نزد قدما، ابعاد پيوند اعداد و حروف در اسامي عناصر معماري تا لايه­هاي پنهان اسماء در نظام پيمون مورد تبيين و واكاوي قرار خواهد گرفت. اين بررسي نشان خواهد داد كه اصحاب معماري با اخذ طريقت اهل فتوّت در رويكرد رمزي به رياضيات، در پي پرده­برداري از رمزهاي عددي مرتبط با كالبد انسان، حروف و اسماء الهي در صُور هندسي برآمدند. از اين طريق زمينه­ پيوند اعداد، به­عنوان زبان ميانجي حروف و اسماء با مفاهيم و اسماء مكنون در معماري فراهم مي­گردد؛ و معماري را هم­چون متني قابل خوانش و زمزمه­اي از ذكر مُدام مي­نمايد.