بازنمون فرا روايت نجات­ بخشي عرفان اسلامي در گفتمان و روايت تذكر ه الاولياي عطار

Representing the Emancipation Metanarrative of Islamic Mysticism in the Discourse and Narrative of Attar’s Tazkirat al-Awliya

با متون عرفاني يكي از شاخه‌هاي پربار ادبيات فارسي است. اين متون به دليل ارتباط شفافي كه با تجربه و تخيل عرفاني و بشري دارد، منشأ زايش‌هاي هنري و تجربه‌هاي زباني بيان‌ناپذيري است. يكي از ويژگي‌هاي ساختاري‌اي كه همه متون عرفاني ادبيات فارسي را به هم متصل مي‌كند، ارتباط گفتماني است. اگرچه اصلي­ترين هنر عطار نيشابوري، شاعر و انديشمند پايان قرن ششم هجري، شعر است امّا او با تأليف تذكر ه ‌الاوليا سعي كرده تا همان گفتماني را كه در منطق‌الطير به كار گرفته ­است، به شكل ديگري در نثر هم دنبال كند. اگرچه عطار بسياري از اجزاي تذكر ه ‌الاوليا را از متون پيشين عرفاني، همچون رساله قشيريه، كشف المحجوب و طبقات صوفيه گرفته است امّا رفتار زيبايي­شناختي و زبان­شناختي او براي خلق جهان متن، ديگرگونه است. چنانكه تمام بخش‌هايي كه به تذكر ه ‌الاوليا و يادكردِ عرفا اختصاص يافته، داراي ساختار گفتماني واحد است. اگرچه سايه كم‌رنگ اين الگوي ساختاري را مي‌توان در كتاب‌هاي كشف‌المحجوب، طبقات صوفيه و رسالۀ قشيريه يافت اما عطار اين الگو را عمق و جهت داده و به سبك ويژه‌اي دست يافته است. اين مقاله در جستجوي پاسخ به دو مسئلۀ پژوهشي است كه به­طور مستقيم با ساختارِ تذكر ه ‌الاوليا ارتباط دارد:1- فراروايت نجات­بخشي عرفان اسلامي چگونه در گفتمان عرفاني بازنمايي مي‌شود؟ 2- عطار چگونه فراروايت نجات ­بخشي را با گفتمان همراه مي‌كند و ساختار روايت تذكر ه ‌الاوليا را مي‌سازد؟ فراروايتي كه تذكر ه ‌الاوليا را پيش مي‌برد، «اسطورۀ نجات‌بخشي» است؛ اين اسطوره، گفتمان «سفرِ انسان در دنيا» را مي‌آفريند. عطار با استعاره «سفر» به اسطوره گناه و توبه مي‌رسد؛ بنابراين ابتداي روايت‌هايش با توبه آغاز مي‌شود و انتهايش به مرگ مي‌انجامد. در تذكر ه ‌الاوليا انسان‌هاي برگزيده با شناسايي خود و توبه كردن از گناه آغاز مي‌كنند؛ آنگاه به فاعل شناسا تبديل مي­شوند و سپس كردار و گفتارشان بر ديگران مؤثر واقع مي‌شود و سرانجام سفرشان به مرگ منتهي مي‌گردد.

Mystic texts are among the fruitful branches of Persian literature. Because of their transparent relationships with mystical and human experience and imagination, they constitute the foundations of artistic originations and indescribable lingual experiences. One of the structural features which connects all mystical texts of Persian literature is the discourse-based relationship. The main profession of Attar of Nishapur, the great poet and thinker of the 12th century, is poetry; however, through compiling Tazkirat al-Awliya , he tried to make use of the same discourse which he pursued in Mantiq-ut-Tayr. Although he adopted the majority of components of Tazkirat al-Awliya from previous mystic works such as Al- Risala al-Qushayriyya , Kashf-ul-Mahjub and Tabaqat al-Sufiyah, his aesthetic and linguistic behavior in creating the microcosm of this text is completely different, in such a way that all parts which have been allocated to Tazkirat al-Awliya and remembrance of the mystics have the same discourse-based structure. Some pale shadows of this structural pattern can be found in Kashf-ul-Mahjub, Tabaqat al-Sufiyah, and Al- Risala al-Qushayriyya, too; but Attar has given depth and direction to this pattern and has taken over a special style. The present paper is trying to find answers to two research questions which are directly related to the structure of Tazkirat al-Awliya . 1- How is the emancipation metanarrative of Islamic mysticism represented in mystical discourse? 2- How does Attar juxtapose the emancipation meta-narrative with discourse to create the narrative structure of Tazkirat al-Awliya ? The metanarrative which is seen in Tazkirat al-Awliya is the “saga of emancipation.” This saga brings into existence the discourse of the “journey of mankind in the world.” With the metaphor of “journey,” he realizes the saga of sin and repentance. Therefore, his narrations start with repentance and end in death. In Tazkirat al-Awliya , the selected people start their journey with self-identification and repenting of their sins and then turn into identified agents and then their behavior and speech will influence the others and eventually their journey ends in death.