بررسي تطبيقي نگاه اشعريانه به عدل در كليات سعدي و ديوان اميرخسرو دهلوي

مسأله «عدل الهي» يكي از اصول بسيار مهم اعتقادي و كلامي است كه مانند توحيد، بيان‌گر يكي از اوصاف الهي است؛ ولي به دليل اهميّت وصف‌ناپذير آن، جايگاه ويژه‌اي در مباحث اعتقادي و كلامي يافته است. اين اهميّت تا آنجاست كه گاه از عدل به عنوان يكي از اصول پنج‌گانه دين يا مذهب و در كنار اصولي مانند نبوّت و معاد ياد مي‌شود. از نظر اشاعره هر عملي به ذات خود عدل يا ظلم نيست بلكه هر كاري كه خداوند متعال انجام مي‌دهد، عدل است؛ تنها فاعل حقيقي خداوند است و بنابراين ظلمي وجود ندارد. به عقيده متكلمان اشعري اگر خداوند همه نيكوكاران را به جهنّم ببرد و همه گناهكاران را وارد بهشت نمايد عين عدل محسوب مي‌شود. بنابراين اشاعره، نه عدل را بر خداوند واجب مي‌داند و نه وجود شر را در عالم، دليلي بر ظلم و جور خداوند تلقي مي‌كند و نه اساساً آدمي را مجاز و قادر به قضاوت درباره افعال خداوند تصور مي‌كنند. درست بر خلاف اين گروه، متكلمان معتزلي و شيعي معتقد به حسن و قبح افعال‌اند. از نظر آنان عدل، ذاتاً نيك و ظلم، ذاتاً بد است و خداوند كاري را كه عقل مي‌پسندد ترك نمي‌كند و كاري كه عقل آن را مذموم مي‌شمرد انجام نمي‌دهد. در اين مقاله مي‌خواهيم به بررسي ديدگاه‌هاي سعدي و اميرخسرو دهلوي در خصوص عدل الهي بپردازيم.