كليدواژه :
حافظ , رياكاري حافظ , سخنِ دوپهلو , ابهام , محتمل الضدّين , توجيه , ايهام , زيبايي شناسي
چكيده فارسي :
در معماري واژگان و پيوند هنري كلام، حافظ شيرازي سرآمد سخن‌سرايان زبان فارسي است. يكي از آشكارترين ويژگي‌هاي سخن حافظ تراكم معاني گونا‌گون در كمترين واژهاست؛ كه معمولا از رهگذر شناخته‌شده‌ترين آرايه‌ي سخن او، يعني ايهام پديد مي‌آيد. در باره‌ي رفتارهاي هنري و شگردهاي زيبايي شناسانه‌ي حافظ و نيز ايهام‌هاي شعر او تا كنون بسيار سخن گفته شده است. اما آن‌چه در اين مقاله در كانون توجه قرار گرفته، گونه‌اي ازابهام هنري‌ست كه از سخني دوپهلو با معاني ناساز پديد مي‌آيد كه در كتاب‌هاي بلاغي گذشته محتمل‌الضدين، توجيه يا ذووجهين ناميده‌اند. مقصود اين نوشته، واكاوي واژه‌هاي ايهامي با معاني چندگانه نيست، بلكه بازنمايي آن ويژگي از سخن حافظ است كه در آن، كلام به گونه‌اي سامان يافته كه مي‌توان دو معناي كاملا متضاد را از آن دريافت. روي‌آوري به اين شيوه از بيان مي‌تواند برآمده از كاركردهاي يك جامعه‌ي استبدادزده باشد. سخنور با اين شيوه‌ي بياني تلاش مي‌كند از بستن گريزگاه‌هاي خود در چنين جامعه‌اي پيش‌گيري كند تا شايد راهي به رهايي داشته باشد. اما نمونه‌هاي سخن حافظ در اين مقاله، نشان مي‌دهد كه اگر اين گونه از بيان با انگيزه‌ي اجتماعي هم توليد شده باشد، در ذهن و زبان حافظ كم‌كم به يك عادت فراگير تبديل شده است. سخن ديگر اين مقاله، آن است كه حافظ هرچند خود همواره با ريا مي‌ستيزد و پنهان‌كاري را مي‌نكوهد، اما خودِ او نيز زير فشارهاي اجتماعي ناگزير مي‌شود پنهان‌كاري كند و ريا بورزد.
