ميرزا صالح شيرازي و سنت‌گرايي بازتابي

هدف مقاله بررسي امكان كاربرد مفهوم «سنت‌گرايي بازتابي» بامطالعه تجربي سفرنامه ميرزا صالح شيرازي است. منظور از سنت‌گرايي بازتابي واكنش سنت در ايران در مقابل خود سنت ناشي از برخورد با مدرنيسم غربي است. روش تحقيق كتاب‌خانه‌اي و با استفاده از اسناد تاريخي انجام شد. پنج نفر ايراني در سال 1230 ق براي تحصيل به انگلستان فرستاده شدند. اين‌ها دومين گروه از دانشجويان ايراني بودند كه براي تحصيل به انگلستان اعزام مي‌شدند. ميرزا صالح شيرازي يكي از اعضاي اين گروه بود كه شرح اين سفر و چگونگي زندگي خود در انگلستان را به‌صورت سفرنامه‌اي باقي گذاشته است. محصلان پيش از 3 سال در انگلستان ماندند. ميرزا صالح جريان اين سفر را از جمادي‌الثاني 1230 (آوريل 1815) روز حركت و تا صفر 1235 (نوامبر 1819) يعني زمان حركت از ارز روم به سمت تبريز شرح مي‌دهد. سفرنامه ميرزا صالح را در چند محور زير از ديدگاه او بررسي مي‌كنيم: 1) روسيه و روس‌ها؛ 2) وضعيت سياسي و اجتماعي انگلستان؛ 3) مردم انگليس؛ 4) ايراني‌ها در سفرنامه او؛ 4) خودزندگي‌نامه. سفرنامه ميرزا صالح در اين مقاله با رهيافت جديد «سنت‌گرايي بازتابي» بررسي شد. بررسي سفرنامه ميرزا صالح نشان داد: 1) ايرانيان در برخورد به مناسبات غربي از آغاز احساسي دوگانه داشتند: حيرت و تنفر؛ 2) آگاهي ملي و ايران‌دوستي به شكل جديد عمدتاً پيامد مواجهه بافرهنگ غربي بوده است؛ 3) ناكامي در تقليد از غرب سبب تقويت حركت «بازگشت به خود»، انفعال، پرخاشگري و درنهايت تحول سنت به سنت بازتابي شد.