گستره معنايي «رب» در قرآن كريم

يكي از اسماي الهي كه بعد از اسم جلاله «الله»، بيشترين كاربرد را در قرآن دارد، واژه «رب» است. اين واژه در قرآن از معاني مختلفي برخوردار است كه در فرهنگهاي لغت عربي، تنها به برخي از معاني آن اشاره شده است. در اين مقاله به بررسي آيات قرآن و سياق آنها در اين خصوص پرداخته مي­‌شود، تا معاني مختلف اين واژه و مشتقات آن در قرآن كريم استخراج گردد. با بررسي آيات پي مي­‌بريم اين واژه در اكثر موارد در معناي خداوند متعال و در موارد اندكي در معناي غير خداوند استعمال شده است. واژه «رب» و مشتقات آن، در 10 مورد در قرآن كريم، در معناي غير خداوند استعمال شده است: ارباب، ربائب، بت، ستاره، ماه، خورشيد، ملك، فرعون، ربانيّون و ربانيّين، و ربيّون. در بقيه موارد، در معناي خداوند به كار رفته است كه معاني آن با توجه به آيات مرتبط از اين قرارند: خالقيت، احياء، اماته، هدايت تكويني، هدايت تشريعي و رحمت. بنابراين مي‌­توان براي واژه «رب» و مشتقات آن در قرآن كريم، دو معناي محوري «خداوند» و «غير خداوند» را در نظر گرفت. استعمال اين واژه در معناي خداوند، ما را به گستره معنايي اين واژه مي‌­رساند، به طوري كه تمامي معاني ذكر شده در اين واژه نهفته است و در هريك از آيات، با توجه به سياق، بر يكي از معاني آن تأكيد شده است. اما استعمال اين واژه در معناي غير خداوند، به معناي در نظر گرفتن بخشي از معناي حقيقي واژه است.