برجستگي‌هاي نقش قافيه در شعر فارسي، از آغاز تا سده‌ي هشتم

قافيه همواره، از اركان اصلي و كليدي شعر فارسي بوده است؛ ازهمين‌رو، شاعران زماني را صرف قافيه‌پردازي كرده‌ و به آن اهميت زيادي داده‌اند. از سده‌هاي ابتدايي شعر فارسي تا به امروز، تغييرات زيادي در قافيه‌ها رخ داده است. گونه‌اي از قافيه‌ها را در شعر برخي از شاعران مي‌بينيم كه تا زمان خاصي وجود داشته و بعد از آن به كار نرفته‌اند؛ قافيه‌هاي «اماله» و قافيه‌هاي «دال – ذال» ازجمله اين قافيه‌ها است. اماله‌كردن واژه‌هاي قافيه، مختص واژه‌هاي عربي نبوده و در واژه‌هاي فارسي نيز به‎كار رفته است؛ امّا اغلب اين قافيه‌ها عربي هستند كه با ياهاي مجهول هم‌قافيه شده‌اند. قافيه‌هاي اماله در دوره‌هاي نخستين شعر فارسي اندك‌اند؛ امّا در دوره‌هاي بعد بيشتر مي‌شوند. اين نوع قافيه‌ها و قافيه‌هاي «دال – ذال» تقريباً تا قرن هشتم به كار رفته‌اند. در قافيه‌هاي دال – ذال، «ذال معجمه» و «ذال عربي» با هم قافيه شده‌اند.در دوره‌هاي بعد كه در تلفّظ اين واژه‌هاي فارسي تحولاتي صورت گرفته و همه ذال‌هاي معجمه به دال مهمله تغيير يافته‌اند، تلفّظ ذال عربي بر جاي مانده است و ما از طريق اين نوع قوافي، مي‌توانيم به تلفّظ ذال معجمه پي ‌ببريم كه شبيه به ذال عربي است يا همان تلفّظ را دارد. مورد ديگر، بررسي دخل و تصرفاتي است كه شاعران در واژه قافيه صورت داده‌اند. شاعراني مانند سنايي، مولوي و سعدي از اين لحاظ، نوع‌آوري بيشتري داشته‌اند و مولوي از همه شاخص‌تر است. اين مقاله به بررسي موارد مذكور در شعر شاعران فارسي از قرن چهارم تا قرن هشتم مي‌پردازد كه دوره رشد و تكوين شعر فارسي است.