عنصر زمان و مكان و نقش آن در تحول اجتهاد بر احكام جزائي اسلام

اجتهاد فرايندي براي فهم دين و كشف و استنباط احكام شرعي است. پس از قرن ششم معنا و مبناي اجتهاد در تاريخ شريعت اسلامي تغيير يافت و مصطلح جديدي پديد شد كه بر اساس آن ممكن بود شيعه و سنّي را اهل اجتهاد ناميد. در ميان اهل تسنن قديمي ترين نص درباره كاربرد اجتهاد با اين معناي جديد ظاهراً كتاب ارزشمند المستصفي من علم الاصول از امام محمد غزالي است كه اولين بار عقل را از ابزارها و حتي منابع اجتهاد ناميد آنهم در ميان عالمان مذهبي كه بقول خودشان در عصر انسداد يا انحصار اجتهاد بسر مي بردند. در ميان شيعه مصطلح جديد اجتهاد را مي توان در عبارت محقق حلّي در آغاز باب تاسع از كتاب معارج الاصول دانست كه در بيان حقيقت اجتهاد مطالبي را مطرح مي نمايد. اجتهاد در عرف فقها كوشش در استخراج احكام شرعي است، به عبارت ديگر استخراج احكام از ادّله شرع، اجتهاد است. زيرا احكام شرعي گاهاً از ظواهر نص بدست نمي آيد، بلكه شناخت آنها مبتني بر قواعد نظري و نيازمند اقامه دليل است، چه آن دليل قياس باشد يا غير آن. امروزه با توجه به مسائل مستحدثه و حوادث واقعه و بقول ديگر مقتضيات زمان و مكان، اجتهاد فراتر از قياس و ساير منابع سنتي، در مواردي كه نياز به تغييرات جدي وجود دارد، علي الخصوص احكام جزائي، بايد بر محور عقلانيت ديني، شرعي و عرف عقلا مطرح گردد.